حملات پهلگام یکی از بدترین بحران ها میان هند و پاکستان در سال های اخیر را شعله ور ساخته است. فراتر از تنش های زمینی، دو کشور اکنون در عرصه رسانه نیز وارد نبردی برای کنترل افکار عمومی شده اند.
در حمله ای که در منطقه ی تحت مدیریت هند در کشمیر رخ داد، ۲۶ گردشگر به دست شبه نظامیان به ضرب مرمی کشته شدند، رویدادی که نه تنها به تبادل آتش در امتداد مرزها و اتهامات متقابل منجر شد، بلکه باعث تشدید سانسور رسانه ها در هر دو کشور شد. دولت ها در تلاش اند تا روایت خود را از مرگبارترین حمله علیه غیرنظامیان در این منطقه ی مورد مناقشه، در افکار عمومی به تثبیت برسانند.
بر اساس شاخص جهانی آزادی مطبوعات که توسط سازمان «گزارشگران بدون مرز» پیش از روز جهانی آزادی مطبوعات منتشر شد، هر دو کشور دارای نگرانی های «بسیار جدی» در زمینه آزادی رسانه هستند.
- تلاش هند برای کنترل روایت داخلی و خارجی
دولت نارندرا مودی در هند با بهره گیری از هشدارهای رسانه ای، مسدودسازی محتوا و پیام رسانی های دیپلماتیک، در پی شکل دادن به درک عمومی از این بحران است. یک مقام دولتی که نخواست نامش فاش شود به دویچه وله گفت: «در این شرایط، حفظ وحدت ملی و امنیت کشور ضروری است. این اقدامات را افراط نمی دانیم.»
دولت هند از رسانه های خارجی خواسته تا از واژگانی استفاده کنند که با روایت رسمی این کشور هم خوانی دارد. وزارت امور خارجه به رسانه هایی چون بی بی سی، آسوشیتدپرس و رویترز اعتراض کرده که چرا به جای واژه «تروریست» از «شبه نظامی» استفاده کرده اند.
دولت همچنین دسترسی به ۱۶ کانال یوتیوب پاکستانی و صفحات شبکه های اجتماعی رسانه های پاکستانی مانند «داون»، «ARY نیوز» و «جیو نیوز» را در هند و مناطق دیگر محدود کرده است.
از سوی دیگر، گزارش رسانه ای درباره عملیات های نظامی نیز به اطلاعیه های رسمی محدود شده و پوشش های مستقل و انتقادی محدود شده اند.
منتقد رسانه ای، سوانتی نینان، به دویچه وله گفت: «جای تعجب ندارد که دولت مودی تلاش می کند روایت رسانه های جهانی را تحت کنترل بگیرد. دولت در داخل کشور نیز با منتقدانش سخت برخورد می کند.»
او افزود: «در عصر اشباع رسانه ای، شکل دادن به درک عمومی چندان مؤثر نیست. وظیفه رسانه های خارجی نیست که از واژگان مورد علاقه دولت هند استفاده کنند.»
- استفاده دولت هند از حمله برای خاموش کردن صداهای انتقادی
هرچند دولت هند این اقدامات را در راستای «امنیت ملی» و «وحدت ملی» می داند، منتقدان معتقدند که این اقدامات تلاشی دیگر برای خاموش سازی مخالفت ها و محدودکردن آزادی بیان است.
پاملا فیلیپوس، تحلیلگر رسانه ای و سردبیر سابق وب سایت The Wire، گفت: «حتی پیش از این حمله ی وحشیانه، دولت در پی راه هایی برای محدود کردن آزادی بیان بود. پس از آن، دولت این حادثه را بهانه ای برای سانسور بیشتر و سرکوب هر آنچه که ضد هند تلقی می شود، قرار داد.»
در همین هفته، پلیس ایالت اوتار پرادش علیه خواننده ی فولکلور نِها سینگ راتور و استاد دانشگاه مدری کاکوتی (معروف به دکتر مدوسا) به اتهام «به خطر انداختن حاکمیت و یکپارچگی ملی» به دلیل پست های انتقادی شان در مورد واکنش دولت به حمله، دوسیه ای تشکیل داد.
آنانت نات، رئیس انجمن سردبیران هند، گفت: «در سال های اخیر، دولت بیش از پیش با استناد به استثناهای قانون اساسی در مورد آزادی بیان، محتوای آنلاین را مسدود کرده است.»
او افزود: «حوادثی چون حمله پهلگام فرصتی برای دولت فراهم می آورد تا با شدت بیشتری به نام امنیت ملی، صداهای ناراحت کننده یا انتقادی را خاموش کند.»
- رویکرد پاکستان
در سوی دیگر، پوشش رسانه ای در پاکستان نیز به شدت تحت تأثیر نهادهای حاکم، به ویژه نهاد نظامی این کشور بوده است. امتیاز گل، مدیر مرکز مطالعات امنیتی پاکستان، به دویچه وله گفت: «در هند کسی جرئت نمی کند دیدگاهی متفاوت ارائه دهد. در پاکستان هم رسانه ها روایت رسمی را پی می گیرند. این نوع برخورد در هر دو کشور متداول و قابل پیش‌بینی است.»
با بالاگرفتن تنش ها، پاکستان سامانه های پدافند هوایی خود را به مناطق نزدیک خط کنترل و همچنین سیالکوت منتقل کرده و نیروهایی را در این مناطق مستقر کرده است.
رسانه های پاکستانی عمدتاً بر تحرکات نظامی، مواضع رسمی دولت و تأثیرات انسانی در میان غیرنظامیان تمرکز کرده اند.
مدیحه افضل، پژوهشگر مؤسسه بروکینگز، می گوید: «تنها تغییر محسوس در لحن رسانه ها از سوی هند بوده که بیش از گذشته مواضعی تند، ملی گرایانه و ضد پاکستانی اتخاذ کرده اند.»
- تغییر در لحن هند؟
رسانه های هندی، پاکستان را به عنوان مهاجم اصلی معرفی می کنند. برنامه های تلویزیونی مملو از بحث های پرهیاهو، روایت های احساسی و موسیقی میهن پرستانه اند.
مایکل کوگلمن، تحلیلگر جنوب آسیا در واشنگتن دی سی، به دویچه وله گفت: «وقتی تنش میان هند و پاکستان بالا می گیرد، لحن رسانه های هند به مراتب تهاجمی تر می شود. اگرچه رسانه های هر دو کشور گرایش های ملی گرایانه دارند، اما شدت آن در هند بیشتر است.»
به گفته او، در رسانه های پاکستانی نیز گاهی چنین لحنی دیده می شود، اما ابعاد آن به اندازه رسانه های هندی نیست.
- استفاده از بحران برای جلب حمایت مردمی
واکنش ملی در پاکستان، یکپارچگی میان دولت و مردم در حمایت از ارتش علیه هند بوده است. این وضعیت می تواند فرصتی برای رهبری سیاسی و نظامی پاکستان فراهم کند تا در بحبوحه کاهش محبوبیت، حمایت مردمی را بازیابی کند.
کوگلمن گفت: «در حالی که این حمایت عمومی ممکن است موقتی باشد، اما منافع آن واقعی است. رهبری ناپایدار غیرنظامی و نظامی می تواند از این وضعیت برای ایجاد اتحاد ملی استفاده کند.»
پیش از حمله کشمیر، دولت پاکستان کنترل بیشتری بر رسانه های رسمی و اجتماعی اعمال کرده بود، به ویژه برای خاموش کردن هواداران عمران خان. گروه های حقوق بشری و نهادهای روزنامه نگاری بارها دولت شهباز شریف و ارتش را به سرکوب آزادی بیان متهم کرده اند.
در نهایت باید عنوان کرد که بحران اخیر در کشمیر بار دیگر نشان داد که هند و پاکستان نه تنها در میدان نظامی، بلکه در عرصه رسانه نیز درگیر جنگی تمام عیار برای تسلط بر افکار عمومی هستند. هر دو کشور با ابزارهای سانسور، کنترل روایت، و محدودسازی رسانه ها تلاش دارند روایتی رسمی و یک طرفه از واقعیت ارائه دهند، روایتی که در آن، دشمن بیرونی مقصر اصلی است و صدای منتقدان داخلی باید خاموش شود.
در هند، دولت مودی با بهره گیری از مفهوم «امنیت ملی»، فضای رسانه ای را بیش از پیش محدود کرده و هر صدای متفاوتی را با برچسب «ناهمسو با منافع کشور» سرکوب می کند. در پاکستان نیز ارتش و دولت با کنترل گسترده رسانه ها و ایجاد فضای رعب، تلاش می کنند اتحاد ملی را حول محور مخالفت با هند بازسازی کنند و بحران های داخلی را تحت الشعاع تنش های بیرونی قرار دهند.
در نهایت، بحران کشمیر به جای آن که فرصتی برای گفتگو و کاهش تنش باشد، به ابزاری برای تقویت روایت های ملی گرایانه و سرکوب آزادی بیان در هر دو سوی مرز بدل شده است. این روند نه تنها به حقیقت آسیب می زند، بلکه فضای رسانه ای منطقه را بیش‌ازپیش تیره و ناسالم می سازد. آیا راهی برای رهایی از این چرخه بحران و کنترل روایت وجود دارد؟ پاسخ هنوز روشن نیست، اما بدون آزادی رسانه، هیچ صلح پایداری امکان پذیر نخواهد بود.
مطلبی از نشریه دویچه وله
با نویسندگی مورالی کریشنان از دهلی نو و هارون جنجوعه از اسلام آباد
