بیش از چهار دهه است که افغانستان در چرخه ای بی پایان از جنگ و ویرانی گرفتار شده است. در حالی که توجه جهانی عمدتاً بر ابعاد سیاسی و امنیتی این بحران متمرکز بوده، بحرانی دیگر در حال شکل گیری است، بحرانی که نسل های آینده کشور را نیز درگیر خواهد کرد. محیط زیست افغانستان دچار ویرانی عمیقی شده و پیامدهای آن برای مردم کشور بسیار سنگین است.
از منابع آب آلوده گرفته تا زمین های بایر، طبیعت نیز یکی دیگر از قربانیان این جنگ هاست، و در این میان، آسیب پذیرترین قشرها بیشترین فشار را متحمل می شوند.
هر جنگ در تاریخ معاصر افغانستان، ردپایی از تخریب زیست محیطی بر جای گذاشته که سال ها پس از خاموش شدن آخرین مرمی ها نیز باقی می ماند. استفاده از مواد شیمیایی حاوی اورانیوم ضعیف شده، زباله های رادیواکتیو به جا گذاشته است. تخریب شبکه های آبیاری، کشاورزی را فلج کرده است. بیماری های تنفسی و افزایش میزان سرطان که با این مواد خطرناک مرتبط اند، تازه در حال آشکار شدن هستند.
حتی در سال ۲۰۱۷، گزارش هایی منتشر شد که نشان می داد بسیاری از افغان ها آلودگی های شیمیایی را تهدیدی جدی تر از طالبان می دانند. تمام طرف های درگیر جنگ، در قبال این ویرانی مسئول اند.
ریچارد بنت، گزارشگر ویژه سازمان ملل در امور حقوق بشر افغانستان، می گوید تخریب محیط زیست ناشی از جنگ، یک مسئله حقوق بشری است که عمدتاً نادیده گرفته شده و باید در کانون توجه قرار گیرد. او خواهان ایجاد سازوکارهایی برای تحقق عدالت انتقالی، از جمله پرداخت غرامت به جوامع آسیب دیده شده است.
او می‌افزاید:
«آب، خاک و هوای افغانستان به دلیل دهه ها انفجار و وجود مواد منفجره پاک سازی نشده، آلوده شده اند. این موضوع به ویژه بر سلامت کودکان تأثیر گذاشته و همه طرف ها مسئول هستند.»
در سوئد، داکتر هارون رحیمی، پژوهشگر مؤسسه راول والنبری، همراه با داکتر مارکوس اورلانا، گزارشگر ویژه سازمان ملل در زمینه سموم و حقوق بشر، در حال تهیه گزارشی برای ارائه به مجمع عمومی سازمان ملل هستند. در ماه فبروری، آن ها به همراه مؤسسه حقوق زیست محیطی در واشنگتن، وبیناری برگزار کردند تا این بحران را به کانون گفتمان جهانی درباره افغانستان بدل سازند.
رحیمی می گوید:
«حقوق بین الملل راه های محدودی برای پاسخگو ساختن دولت های قدرتمند ارائه می دهد، و دادگاه های داخلی نیز اغلب با چالش مصونیت حاکمیتی مواجه اند. دولت هایی که به نقض های جدی متهم اند، معمولاً با کمک های بشردوستانه، به شکل نمادین از پذیرش مسئولیت واقعی شانه خالی می کنند. راهکار واقعی ما پیگیری قضایی راهبردی و تکیه بر حاکمیت قانون در برخی کشورهاست، اما این مسیر نیازمند زمینه سازی از طریق مطالعات علمی و تلاش‌های حقوقی جدی است.»
- ریشه های بحران
بحران محیط زیستی افغانستان ریشه ای فراتر از تهاجم شوروی در سال ۱۹۷۹ دارد. پیش از آن نیز، مداخلات استعماری و رقابت های جنگ سرد آسیب های زیست محیطی گسترده ای به کشور وارد کرده بود.
در آخرین جنگ بریتانیا با افغانستان، نیروی هوایی هند بریتانیا کابل و ننگرهار را بمباران کرد، حملاتی که ردپایی اکولوژیک و اجتماعی عمیق بر جای گذاشتند. در دوران جنگ سرد، آمریکا و شوروی هر دو در تلاش برای صنعتی سازی کشاورزی افغانستان بودند، که نتایجی فاجعه بار در پی داشت.
تا اوایل دهه ۱۹۸۰، نزدیک به ۴.۳ میلیون افغان به پاکستان و ایران پناهنده شدند. روستاها خالی شدند و زمین های حاصل خیز رها گردیدند. مهاجرت ها، الگوهای سنتی استفاده از زمین را مختل ساخت.
در ادامه جنگ داخلی مجاهدین، به ویژه در کابل در دهه ۹۰، زیرساخت های شهری به شدت آسیب دید. جنگل ها برای تأمین سوخت گرمایشی نابود شدند و شبکه های آبرسانی از کار افتادند.
در دهه ۱۹۷۰، افغانستان پوشش جنگلی قابل توجهی داشت، اما اکنون تنها ۲ درصد از آن باقی مانده است. جنگ، فقر و قاچاق چوب توسط شورشیان و جنگ سالاران، روند جنگل زدایی را تسریع کرده است. نتیجه آن فرسایش خاک، بیابان زایی و جاری شدن سیلاب ها بوده است.
- زهر جنگ در زندگی مردم
بحران آب در افغانستان صرفاً مسئله کمبود نیست، مسئله آلودگی از همه مهم تر است. بمباران ها و عملیات های نظامی صنعتی، مواد شیمیایی خطرناکی را وارد رودخانه ها و منابع آب زیرزمینی کرده اند.
در جنگ جلال آباد در سال ۱۹۸۹، دولت نجیب الله از موشک های اسکاد ساخت شوروی استفاده کرد که اثرات سمی آن هنوز باقی است. طالبان نیز در بمب گذاری های انتحاری از مواد شیمیایی سمی استفاده کرده اند.
در مناطق شهری، فروپاشی نظام های بهداشتی، آب های آشامیدنی را آلوده کرده و بیماری های منتقله از آب را گسترش داده است.
آلودگی هوا نیز بحرانی جدی است. استفاده از گودال های سوزاندن زباله در دوران حضور نیروهای آمریکایی، گازهای سمی را وارد هوا کرده است. زنان و کودکان، به واسطه قرار گرفتن مداوم در معرض این آلودگی ها، آسیب پذیرترند. یونیسف گزارش داده که در اوایل سال گذشته، بیش از ۱۶۰ هزار مورد عفونت حاد تنفسی در افغانستان ثبت شده که ۶۲ درصد آن مربوط به کودکان زیر ۵ سال بوده است.
آلودگی خاک نیز به یک پیامد مرگبار بدل شده است. آزمایش های هسته ای پاکستان در بلوچستان، خاک ولایات جنوبی افغانستان را آلوده کرده و موارد ابتلا به سرطان را افزایش داده است. اورانیوم ضعیف شده در حملات موشکی، خاک و منابع آبی را مسموم کرده است. کودکانی در زمین های آلوده بازی می کنند و کشاورزان در همان خاک، محصولات می کارند.
افزون بر این، حداقل ۷۲۴ میلیون مترمربع از خاک افغانستان به ماین های زمینی و بقایای جنگی آلوده است. تنها دو ولایت کشور عملاً عاری از ماین گزارش شده اند. قطع کمک های آمریکا و توقف فعالیت اداره انکشافی ایالات متحده، تأثیر منفی بر روند پاک سازی این مناطق گذاشته است.
در سال ۲۰۱۷، آمریکا بزرگ ترین بمب غیرهسته ای خود را در ننگرهار انداخت، «مادر بمب ها» که زیست بوم کوهستانی منطقه را تخریب کرد و نگرانی هایی جدی درباره آلودگی خاک، بقایای انفجاری و آسیب به تنوع زیستی در پی داشت.
- عدالت برای محیط زیست
تأثیرات زیست محیطی جنگ، انتزاعی نیستند، آن ها در زندگی روزمره افغان ها نمود دارند. این بحران، پیامدی اجتناب ناپذیر از جنگ نیست، فاجعه ای است قابل پیشگیری که اکنون نیازمند توجه جهانی است. همان گونه که جامعه جهانی در جنگ سرمایه گذاری کرد، مسئولیت اخلاقی و حقوقی برای بازسازی زیست محیطی نیز دارد.
بنت می گوید:
«غیر قابل قبول است که طرف های جنگ، به سادگی از خسارات زیست محیطی عقب نشینی کنند. آن ها موظف اند تلاش واقعی برای بازسازی و جبران آسیب ها انجام دهند.»
برنامه هایی نظیر جنگل کاری، تصفیه آب، بازسازی زیرساخت ها و جبران خسارات باید در اولویت قرار گیرد. اما چالش اینجاست: چگونه می توان غرامت را بدون آنکه طالبان بهره مند شوند، به مردم افغانستان رساند؟
داکتر رحیمی پاسخ بر این باور است: «این کار از طریق رویکرد قربانی محور امکان پذیر است. نمونه هایی از این رویکرد در سیستم کیفری استرالیا و نظام مدنی هلند وجود دارد.»
برای افغان ها، شاید جنگ پایان یافته باشد، اما نبرد برای محیط زیستی سالم و تحقق عدالت زیست محیطی تازه آغاز شده است. اگر اکنون اقدام نکنیم، زخم های جنگ نه تنها بر چهره سرزمین، بلکه بر سرنوشت نسل های آینده باقی خواهد ماند.
مطلبی از نشریه رسپانسیبل استیت کرفت
