از آغاز سال جاری، ازبکستان چندین دور مذاکرات را با قطر و امارات متحده عربی برای تامین مالی ساخت خط آهن ترمز – مزار شریف – کابل – پیشاور برگزار کرده است که ازبکستان را از طریق افغانستان به پاکستان متصل می کند.
این پروژه برای کشورهای آسیای مرکزی و افغانستان از نظر دسترسی به دریا و همچنین تقویت پتانسیل ترانزیتی و نقش ژئوپلیتیکی آنها بسیار حیاتی است، اما مسئله اجرای خط آهن ترانس – افغان برای مدت طولانی است که به دلیل بی ثباتی در افغانستان پیچیده شده است. در دوره جمهوریت یکی از تهدیدات بزرگ برای اجرای این پروژه طالبان بود. اکنون دولت کنونی طالبان در افغانستان آماده است تا به عنوان ضامن امنیت این مسیر عمل کند. یکی دیگر از موانع اصلی باقی مانده، مسئله سرمایه گذاری است. به این ترتیب، تاشکند از پادشاهی های خلیج فارس خواسته است تا در این زمینه همکاری کنند. قزاقستان، روسیه و بلاروس نیز نسبت به این مسئله ابراز علاقه کرده اند.
نقش ازبکستان در توسعه ارتباطات بین الافغانی حیاتی است. با این حال، این وضعیت ممکن است به دلیل افزایش رقابت با ایران و ترکمنستان، با توجه به تعامل فعال آنها با دولت طالبان در زمینه حمل و نقل و ترانزیت، تغییر کند.
به سوی آب های جنوب
ازبکستان سیاست سازنده ای را در قبال افغانستان دنبال کرده است و با جدیت کابل را – صرف نظر از اینکه چه کسی و گروهی قدرت را در دست دارد – در روند تقویت ارتباط بین آسیای مرکزی و جنوبی مشارکت داده است.
از سال 2011، خط آهن حیرتان – مزار شریف به بهره برداری رسیده است که موقعیت استثنایی را برای ازبکستان در حمل و نقل کالا در مسیر افغانستان یا ترانس – افغان فراهم می کند. این دهلیز تقریباً کل حجم تجارت خارجی افغانستان را تامین می کند و عواید ترانزیتی بالایی را ایجاد کرده است. این مسئله تمایل شدید تاشکند برای استفاده از آن در پروژه های حمل و نقل جدید را توضیح می دهد.
در نوامبر 2023، پیش نویسی درباره ایجاد و اجرای کریدور حمل و نقل بین‌المللی میان بلاروس، روسیه، قزاقستان، ازبکستان، افغانستان، پاکستان به امضا رسید. طول مسیر 5532 کیلومتر و زمان تحویل بار 20 روز است که سه برابر سریعتر از ترانزیت دریایی است. این مزیت، به وعده منافع اقتصادی به علاقه قدرت های شمالی برای استفاده از مسیر ترانزیتی ازبکستان – افغانستان برای صادرات کالا به جنوب آسیا و خاورمیانه دامن می زند.
مسکو گزینه های جایگزین زیادی را در مجموعه خود دارد، از جمله مسیرهایی در امتداد دریای خزر، قلمرو آذربایجان و همچنین قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان که گاهی اوقات باعث دور زدن ازبکستان می شود. همه این موارد انواع کریدور حمل و نقل بین‌المللی شمال – جنوب با دسترسی به بنادر و جاده‌های ایران می باشد.
کریدور ترانس – افغان نه تنها این ترکیب موجود را تکمیل می کند، بلکه به عنوان یک جایگزین عالی برای این مسیرهای دریای می باشد
تاشکند همچنین درصدد این است تا کریدور راه آهن چین – قرقیزستان – ازبکستان (انتظار می‌رود که ساخت و ساز به زودی آغاز شود) به افغانستان گسترش دهد. این امر به جذب جریان محموله های اضافی به مسیر ترانس – افغان به پیشاور کمک می کند.
چین که پتانسیل جدی برای توسعه روابط تجاری عمیق تر با افغانستان دارد، تا حدی از اتصال این دو مسیر سود خواهد برد. با این حال، پکن شرط اصلی خود را بر روی ارتباط حمل و نقل با همسایه غربی خود از طریق کریدور اقتصادی چین و پاکستان گذاشته است که به عنوان گل سرسبد و پرهزینه ترین پروژه طرح کمربند و جاده شناخته می شود.
در ماه می 2023، طالبان تصمیم خود را برای شرکت در پروژه CPEC اعلام کرد و اساساً حق انحصاری پاکستان برای حمل و نقل ترانزیت بین چین و افغانستان (از طریق شاهراه قراقورم و گذرگاه بروغیل در مسیر دره واخان) را به رسمیت شناخت. در این راستا، نقش ترانزیت آسیای مرکزی برای چین چندان قابل توجه نیست، اما پکن نیز قرار نیست آن را حذف کند.
ایران نسبت به راه‌آهن ترانس – افغان بی‌تفاوت نیست، زیرا تماس‌هایش را با طالبان در امتداد دهلیزهای حمل‌ونقل بین‌المللی تشدید کرده است. تهران در حال ساخت خط آهن خواف – هرات است و قصد دارد آن را تا پامیر کوچک (منطقه واخان) که مرزهای چین، پاکستان، افغانستان و تاجیکستان تلاقی می کند، گسترش دهد. این مسئله به احتمال زیاد از طریق ارتباط با خط آهن ترمز – مزار شریف – کابل – پیشاور، با در نظر گرفتن برنامه قبلاً اعلام شده طالبان برای اتصال مزارشریف و هرات از طریق ریل انجام خواهد شد.
علاوه بر این، ازبکستان با مشارکت قزاقستان که زیرساخت بندری در دریای خزر دارد، می تواند به عنوان یک گزینه مناسب ترانزیتی مسیر لجستیکی قفقاز جنوبی و همچنین از ترکیه و اتحادیه اروپا از طریق قفقاز جنوبی در جهت افغانستان – پاکستان و همچنین برگشت آن عمل کند. اما برای استفاده از این فرصت، تاشکند باید با ترکمنستان که هم مرز با افغانستان و دریای خزر است، رقابت کند.
هماورد ترانزیتی
توازن منافع قدرت های جهانی و منطقه ای در موضوع ارتباط ترانسپورتی با افغانستان از طریق خاک ازبکستان، اجرای طرح بلندمدت ساخت راه آهن ترانس – افغانستان را به واقعیت نزدیک می کند. طول راه آهن 647 کیلومتر خواهد بود. حمل و نقل کالا از پاکستان به ازبکستان در این مسیر به جای 35 روز فعلی، تنها 3 تا 5 روز طول می کشد. پیش بینی می شود هزینه حمل یک کانتینر تقریباً سه برابر کاهش یابد. تا سال 2030، جریان محموله های بالقوه از طریق راه آهن جدید حدود 22 میلیون تن در سال خواهد بود و بخش عمده آن از طریق ترانزیت تشکیل خواهد شد.
چشم انداز سرمایه گذاری کشورهای حاشیه خلیج فارس در پروژه ساخت خط آهن از ترمز به پیشاور آشکارتر می شود. در سال 2020، شرکت اماراتی AD Ports Group و شرکت ازبکستانی Sanoat Energetika Guruhi سرمایه گذاری مشترک ADL-Ulanish را ایجاد کردند. در پاییز سال 2023، یک هیئت قطری از تاشکند بازدید کرد و با پارامترهای فنی مسیر ترانس – افغان آشنا شد و پس از آن برای اجرای آن اعلام آمادگی کرد. به نظر می رسد که این بازیگران در کنسرسیومی متحد شوند که متعاقباً حق مدیریت عملیات راه آهن را دریافت خواهند کرد.
به طور فرضی، ایجاد یک ارتباط راه آهن بین تاشکند و اسلام آباد، مزیت های رقابتی ترانزیت ازبکستان را به طور گسترده تر، همراه با اهمیت ژئوپلیتیکی و ژئواکونومیکی آن برای بازیگران خارجی، تقویت خواهد کرد. با این حال، واقعیت های کنونی ارتباطات ترانس – افغان ممکن است سایه تاریکی بر آن چشم انداز محبوب ایجاد کند. از این گذشته، طالبان نه تنها از ساخت شاهراه ترانس – افغان، بلکه راه آهن خواف – هرات با دسترسی به بندر چابهار ایران در سواحل خلیج عمان حمایت می کنند و همچنین قصد دارند کریدور لاجورد را فعال کنند.
بنابراین، افغانستان در موقعیتی قرار دارد که می‌تواند جریان‌های تجاری را متنوع کند و به طور همزمان وابستگی حمل‌ونقل به ایران، پاکستان و تا حدی ازبکستان را کاهش دهد. در این صورت ترکمنستان به دلیل نقش ارتباطی در ترکیب لاجورد بیشترین سود را خواهد برد که این مسئله می تواند یک چالش جدی برای تاشکند باشد.
اگر خط ریلی تورغندی – هرات راه اندازی شود، ازبکستان در خطر از دست دادن موقعیت ممتاز خود در حمل و نقل محموله های صادراتی – وارداتی افغانستان و شرکای تجاری خارجی اش قرار می گیرد.
چنین موضوعی در گذشته اتفاق افتاده است. به عنوان مثال، کشور همسایه قزاقستان که به طور سنتی از ترانزیت ازبکستان برای ورود به بازار افغانستان استفاده می کنند، در سال های اخیر به طور فعال به دنبال مسیرهای جایگزین از طریق ترکمنستان بوده است. به احتمال زیاد روسیه نیز از همین الگو پیروی خواهد کرد. مسکو برنامه های خود را برای اتصال به کریدور لاجورد از طریق بنادر خود در دریای خزر و گسترش آن به پاکستان پنهان نکرده است. لازم به ذکر است که در سال 2023، طالبان پروژه راه آهن هرات – قندهار را برای ایجاد ارتباط بین فدراسیون روسیه و بنادر پاکستان در اقیانوس هند پیشنهاد کردند.
نتیجه گیری
در مقابل دورنمای درگیری‌های نظامی منطقه‌ای که بر امنیت راه‌های دریایی استراتژیک که آسیای شرقی و اروپا را به هم متصل می‌کنند، مسیرهای زمینی اوراسیا اهمیت بالایی در افزایش جریان تجارت بین این مناطق فرعی نشان میدهند. تغییرات قابل توجه در سیستم لجستیک بین المللی به توسعه ارتباطات ترانس – افغان دامن می زند، جایی که ازبکستان جایگاه خود را به عنوان یک کشور ترانزیتی کلیدی و شریک قابل اعتماد افغانستان تضمین کرده است.
تاشکند در کنار کابل، دهلیزهای ترانسپورتی مؤثری را تشکیل می دهد که کشورهای دور و نزدیک را در بر می گیرد. هسته اصلی همه این پروژه ها باید خط آهن ترمز – مزار شریف – کابل – پیشاور باشد که قرار است در سال 2030 راه اندازی شود. چین، روسیه، ایران و کشورهای خلیج فارس درجات مختلفی به این موضوع علاقه نشان می دهند.
مسیر اجرای موفقیت آمیز آن، مزیت های اقتصادی را برای آسیای مرکزی به دلیل تنوع و تشدید تجارت خارجی و همچنین سود ژئوپلیتیکی به همراه خواهد داشت که در کاهش وابستگی به مسیرهای حمل محموله های شمالی بیان می شود. در عین حال، ازبکستان به عنوان تنها کشوری که تا کنون ارتباط مستقیم و بی وقفه ریلی با افغانستان دارد، فرصت اساسی دیگری خواهد داشت: تقویت پتانسیل ترانزیتی خود.
تاشکند برای حفظ و افزایش مزیت های رقابتی در جهت جنوبی نیاز به مدیریت رقابت با ایران و ترکمنستان دارد. در اینجا مهم است که فعالانه کار کنیم: بهبود سیاست تعرفه، ساده سازی رویه های گمرکی، بهبود وضعیت زیرساخت جاده ها، بهبود کیفیت خدمات حمل و نقل و موارد دیگر.
در نهایت این امر تاثیر مثبتی بر جذابیت ترانزیت ازبکستان خواهد داشت.
