اوزبیکستان همسایه فعال افغانستان به‌حساب می‌رود. فعال از آن رو که نسبت به بقیه جمهوری‌های آسیای میانه در قضایای افغانستان بیشتر دخالت دارد. این کشور با افغانستان نزدیک به ۱۴۴ کیلومتر مرز مشترک دارد. اوزبیکستان در زمره کشورهایی قرار می‌گیرد که از تداوم سلطه طالبان بر افغانستان به پیمانه زیاد ناراضی به نظر نمی‌خورد. رابطه اوزبیکستان با طالبان عمر درازی دارد. گفته می‌شود نماینده‌ای از این کشور در دور اول سلطه طالبان با ملا عمر، رهبر پیشین این گروه، در قندهار دیدار داشته است. زمانی که در افغانستان جمهوریت برقرار بود، تاشکند تلاش می‌کرد تا کانال‌های ارتباطی با طالبان را باز نگه دارد. این کشور در آگست ۲۰۱۹ میزبان هیاتی از طالبان به ریاست ملاعبدالغنی برادر، معاون فعلی نخست‌وزیر این گروه، بود. پذیرایی این کشور از طالبان به‌گونه‌ای بود که واکنش دولت پیشین افغانستان را در پی داشت. در حالی که مقام‌های تاشکند میزبانی از طالبان را سهم‌گیری در پروسه صلح افغانستان عنوان می‌کردند.
با روی کار آمدن مجدد طالبان در افغانستان، بازی‌گری اوزبیکستان در منطقه نه‌تنها پایان نیافت که تشدید هم شد. این کشور خلاف سایر جمهوری‌های آسیای میانه به طالبان روی خوش نشان داد و از ضرورت گفت‌وگو و تداوم سیاست تعامل با این گروه سخن زد. تاشکند در ۲۵ جولای ۲۰۲۲ برای دو روز میزبان کنفرانس بین‌المللی با تاکید بر حل بحران افغانستان بود که در آن نماینده‌گان بیش از بیست کشور و سازمان بین‌المللی اشتراک کرده بودند. از مولوی امیرخان متقی، سرپرست وزارت خارجه طالبان، نیز دعوت شده بود.
چهارمین نشست وزیران خارجه کشورهای همسایه افغانستان در ۱۳ اپریل ۲۰۲۳ در شهر سمرقند اوزبیکستان برگزار شد. در این نشست، نماینده‌گان باصلاحیت از کشورهای پاکستان، تاجیکستان، ایران، ترکمنستان، چین، روسیه و اوزبیکستان حضور داشتند. به نماینده‌گی از طالبان، امیرخان متقی به تاشکند رفته بود، ولی نتوانست در نشست اصلی حضور پیدا کند. البته مقام‌های تاشکند بیان داشتند که دعوت از طالبان در نشست‌های منطقه‌ای لزوماً به مفهوم رسمیت‌بخشیدن به این گروه نیست.
در ۲۳ آگست ۲۰۲۲ درگیری مرزی میان مرزبانان اوزبیکستان و طالبان رخ داد که تلفات جانی به دنبال داشت. همچنان در ۵ جولای همان سال از افغانستان به خاک اوزبیکستان چند فیر راکت شلیک شد که خسارت مالی در پی داشت. سفارت تاشکند در کابل باز است و مقام‌های دو طرف همیشه با هم دیدار می‌کنند.
تعامل گرم اوزبیکستان با طالبان به دو دلیل انجام می‌شود:
۱- عامل اقتصادی
اوزبیکستان در حوزه اقتصادی کشور فعال و پرتحرکی به نظر می‌رسد. این کشور نه‌تنها با افغانستان بل با سایر کشورها به‌ویژه همسایه‌ها در تلاش رونق‌دادن تجارت است. این کشور دارای ذخایر قابل توجه نفت و گاز در آسیای میانه است. اوزبیکستان زمانی در حوزه اقتصاد و تجارت فعال شد که شوکت میرضیایف، رییس جمهور فعلی آن در اواخر سال ۲۰۱۶ روی کار آمد. قبل از عصر او، اوزبیکستان به مشارکت در کارهای بین‌المللی و تعامل گرم با همسایه‌گان اشتیاق نداشت. گفته می‌شود زمانی که میرضیایف قدرت را به دست گرفت، شعار «اگر همسایه‌ات سعادت‌مند شود، تو نیز سعادت‌مند خواهی شد» را سرلوحه سیاست خارجی‌اش قرار داد. این شعاری است که موصوف باری در سخنرانی خود در مجمع عمومی سازمان ملل متحد نیز روی آن تاکید کرد. بازی‌گری تاشکند در منطقه و تلاش برای گسترش مراودات تجاری با سایر کشورها را ذیل شعار فوق می‌توان فهم کرد.
عامل موثری که اوزبیکستان را به تلاش برای تامین رابطه با طالبان وا داشته، تجارت است. تاشکند می‌خواهد دامنه تجارت خود را تا جنوب آسیا و در خاک پاکستان و هند گسترش دهد. افغانستان نزدیک‌ترین و کم‌هزینه‌ترین راهی است که اوزبیکستان را به این هدف می‌رساند، مشروط بر این که در افغانستان ثبات سیاسی برقرار باشد و از جنگ و ناامنی خبری نباشد. راه آهن «افغان – ترانس» یکی از پروژه‌های مهمی است که اوزبیکستان برای رسیدن به بازار جنوب آسیا روی دست گرفته که تا فعلاً عملی نشده است. این پروژه شهر ترمز اوزبیکستان را از مسیر بلخ، بغلان، کابل و ننگرهار به پشاور پاکستان وصل می‌کند. قرار بود این پروژه طی پنج سال و با هزینه ۴.۶ میلیارد دالر تکمیل شود، ولی ناامنی در افغانستان و مهم‌تر از آن سقوط دولت پیشین، روند عملی‌سازی آن را به تاخیر انداخت.
پروژه مهم دیگری که اوزبیکستان در افغانستان روی دست گرفته، ساخت لین برق ۵۰۰ کیلوولت سرخان – پلخمری است که با تکمیل آن نیازمندی کابل و خیلی از ولایت‌های دیگر به برق رفع خواهد شد. این پروژه در زمان دولت پیشین میان دو کشور امضا شد و قرار بود که کار آن در سال ۲۰۲۱ آغاز شود؛ اما با برگشت طالبان به قدرت کار آن متوقف شد. گفته می‌شود که بانک توسعه آسیایی در سال ۲۰۲۰ در ارتباط به این پروژه مبلغ ۱۱۰ میلیون دالر به دولت پیشین افغانستان کمک کرده بود.
در جنوری سال گذشته مقام‌های تاشکند از پیشرفت کار «بازار مشترک» میان دو کشور خبر دادند. کار ایجاد این بازار در سال ۲۰۱۱ آغاز شده و قرار بود تا سال ۲۰۲۲ به بهره‌برداری سپرده شود، ولی شاید بنابر عواملی از جمله سقوط دولت پیشین کار ایجاد آن به بن‌بست خورد. طرف اوزبیکستانی بیان داشت که بخش اول کار بازار تکمیل شده است و تاجران افغان می‌توانند با حضور در آن به تجارت ادامه دهند. این بازار مشترک میان ولایت بلخ و ولایت سرخان اوزبیکستان قرار است با هزینه ۷۵ میلیون دالر امریکایی ساخته شود. این امر نشان می‌دهد که اوزبیکستان تحت هر شرایطی تلاش می‌کند تا بازار تجارت را گرم نگه دارد.
دولت‌هایی که دغدغه اقتصادی دارند، عمدتاً خاموش و آرام مسیر دست‌یافتن به اهداف خود را طی می‌کنند. از جنگ، تهدید و قطع رابطه می‌پرهیزند و می‌کوشند در متن حوادث باشند و با همه جناح‌ها کانال‌های ارتباطی را باز نگه دارند. در همسایه‌گی افغانستان، اوزبیکستان دقیقاً همین نقش را ایفا می‌کند. با میزبانی از نشست‌های بین‌المللی و تلاش برای برقراری صلح میان گروه‌های متخاصم می‌خواهد از یک‌سو خود را کشور صلح‌طلب نشان دهد و از سوی دیگر، زمینه را برای گرم‌ساختن بازار تجارت خود مساعد سازد. به‌گونه مثال، به‌تازه‌گی توماس وست، نماینده ویژه ایالات متحده امریکا در امور افغانستان، با نشر توییتی از دیپلماسی فعال تاشکند در خصوص وضعیت جاری در افغانستان قدردانی کرد. اوزبیکستان رونق اقتصادی خود در آینده را به تحقق پروژه‌های فوق گره زده است. ازاین‌رو، سعی می‌کند از راه مدارا با قدرت مستقر در کابل بتواند به حداقل سود اقتصادی دست پیدا کند.
۲- عامل ناامنی
نگرانی امنیتی اوزبیکستان با سایر جمهوری‌های آسیای میانه مشترک است. البته بیشتر جمهوری‌هایی که با افغانستان مرز مشترک دارند، از وضع موجود در افغانستان هراس دارند. تاشکند نگران حضور و فعالیت جنبش اسلامی اوزبیکستان در شمال افغانستان است. این جنبش در سال ۱۹۹۸ توسط جمعه نمنگانی و طاهر یولداش ایجاد شد و هدفش را براندازی نظام موجود در اوزبیکستان و استقرار نظام اسلامی به‌جای آن اعلام کرده است. این جنبش با طالبان و القاعده پیوند عمیق دارد و سال‌‌های متمادی در سنگرهای این گروه‌ها جنگیده است. ممکن است در سایه سلطه طالبان ارتباط این جنبش با گروه داعش نیز قایم شود و این میتواند میزان نگرانی اوزبیکستان را افزایش دهد.
شاید مهم‌ترین خواست اوزبیکستان از طالبان این باشد که خاک این کشور از افغانستان تهدید نشود و این را می‌کوشد با زبان نرم و دیپلماتیک در گفت‌وگوهای دوجانبه و نه در گفت‌وگوهای بین‌المللی بیان کند. اما تاجیکستان که به پیمانه اوزبیکستان علایق اقتصادی در افغانستان ندارد، نگرانی امنیتی‌اش را با زبان تند و صریح و در نشست‌های بین‌المللی بیان می‌کند. میرضیایف در سپتامبر ۲۰۲۱ بیان داشت که طالبان قول داده‌اند که حتا یک گلوله به خاک این کشور شلیک نشود و او باور دارد که آنها به قول خود عمل می‌کنند. این عمق خوش‌بینی مقام‌های تاشکند را نسبت به طالبان نشان می‌دهد. اما برخلاف این اظهارات، وی در سفری دوروزه که در ۲ می سال روان به آلمان داشت، در دیدار با همتای آلمانی‌اش وضعیت امنیتی در افغانستان را نگران‌کننده خواند و از فعالیت گروه داعش هشدار داد. اوزبیکستان در پیوند به نگرانی‌های امنیتی مرزی تا این دم دو مرتبه رزمایش نظامی در مرز مشترک با افغانستان راه‌اندازی کرده است: بار اول، با قزاقستان در ۲۴ نوامبر ۲۰۲۱ و بار دوم، با تاجیکستان در ۶ آگست ۲۰۲۲.
اوزبیکستان با نیروهای مخالف طالبان هیچ نوع دادوستدی ندارد. تنها کاری که کرده باز کردن راه زمینی و هوایی خود به‌روی مقام‌های دولت پیشین در ۱۴ و ۱۵ آگست ۲۰۲۱ به‌گونه موقت بوده است. هیچ یک از مقام‌های دولت پیشین در این کشور نماندند و به سایر کشورها پناه بردند.
