انتقال منابع گازی ترکمنستان به افغانستان، پاکستان و هند در سه دهه گذشته با چالش های متعددی مواجه بوده و هنوز اجرایی نشده است. این ابتکار در طول زمان با نام های مختلفی از جمله “ترانس افغان 1995” ، “کنسرسیوم خط لوله گاز آسیای میانه 1997″، ، “خط لوله گاز ترانس-افغان 2002″، و تاپی 2010 یاد شده است. پروژه های نام برده شده، ساخت یک خط لوله 1814 کیلومتری را برای انتقال گاز طبیعی از میدان گازی گالکینیش در ترکمنستان، دومین میدان گازی بزرگ جهان، از طریق افغانستان و پاکستان به هند مطرح کرده است. بخش افغانستان آن به طول 816 کیلومتر از ولایات هرات، فراه، نیمروز، هلمند و قندهار عبور خواهد کرد. این خط لوله از کویته در بلوچستان وارد می شود و از دره غازی خان، مولتان و فاضیلکا، شهری واقع در منطقه مرزی هند در 150 کیلومتری مولتان می گذرد که از این شهر خط لوله وارد هند می شود.
این خط لوله با ظرفیت انتقال سالانه 33 میلیارد متر مکعب طراحی شده است که در دوره عملیاتی 30 ساله خود 5 درصد گاز را به افغانستان، 47.5 درصد به پاکستان و 47.5 درصد را به هند خواهد رساند. افغانستان برای دهه اول 500 میلیون متر مکعب، در دهه دوم 1 میلیارد متر مکعب و در دهه سوم 1.5 میلیارد متر مکعب گاز دریافت خواهد کرد.
برای اجرای پروژه خط لوله تاپی، رئیس جمهور پیشین افغانستان اشرف غنی، قربانقلی بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان، نواز شریف نخست وزیر پاکستان و حیمد انصاری معاون رئیس جمهور هند در سال 2015 در صحرای دورافتاده قره قوم ترکمنستان گرد هم آمدند تا خط لوله تایید شده را افتتاح کنند. با این حال، چندین عامل از جمله محدودیت های مالی، ناامنی در افغانستان و فعالیت های تروریستی گروه هایی مانند طالبان، داعش و القاعده مانع از ساخت و ساز شد. علاوه بر این، تنش های مداوم بین افغانستان و پاکستان، و همچنین بین پاکستان و هند، مانع از پیشرفت پروژه شد.
یک دهه بعد، در 10 سپتامبر 2024، ساخت بخش سرحد آباد – هرات در مرز ترکمنستان و افغانستان افتتاح شد. در این مراسم سردار بردی محمداف رئیس جمهور ترکمنستان و قربانقلی بردی محمداف و همچنین ملا محمد حسن آخوند سرپرست رئیس الوزرای حکومت سرپرست افغانستان حضور داشتند.
برخلاف مراسم تحلیف و افتتاحیه پیشین، رهبران پاکستان و هند در این مراسم غایب بودند. این مراسم آغاز مرحله اول اجرایی تاپی است که از سرحدآباد در ترکمنستان تا هرات در افغانستان را شامل می شود. سه فاز بعدی برای گسترش خط لوله از هرات به هلمند، از هلمند به قندهار و در نهایت از قندهار تا مرز پاکستان برنامه ریزی شده است.
رهبری طالبان با اتخاذ یک رویکرد عمل‌گرایانه و مرحله‌ای، پروژه تاپی را با همکاری ترکمنستان در چهار مرحله متمایز پیش برد. این استراتیژی فزاینده حکومت طالبان را قادر می سازد تا عزم سیاسی، ظرفیت عملیاتی و توانایی خود را برای تضمین امنیت پروژه به کشورهای ترکمنستان، پاکستان و هند نشان دهد.
در دو سال گذشته، طالبان به دستاوردهای مهمی دست یافته است، از جمله می توان به تکمیل مرحله اول پروژه انرژی تاپ – 500 (ترکمنستان، افغانستان، پاکستان)، افتتاح سب استیشن نورالجهاد هرات و پروژه انتقال برق ترکمنستان، افتتاح یک پل 177 متری در خط آهن سرحدآباد – ترغندی در مرز ترکمنستان – افغانستان، آغاز ساخت ایستگاه کمپرسور گاز شاتلیک در میدان شاتلیک در شهر ماری، راه اندازی خط ارتباطی فیبر نوری در مسیر سرحدآباد – هرات … اشاره کرد.
این دستاوردها اعتماد طالبان را در ادامه اجرای مرحله اول تاپی تقویت کرده است.
این پروژه یک عنصر و اصل حیاتی از استراتژی جامع تر طالبان برای احیای پروژه‌های مهم انتقال و ترانزیت انرژی، از جمله کاسا 1000 (خط انتقال برق ترکمنستان- افغانستان- پاکستان)، پروژه لاجورد (که افغانستان، ترکمنستان، آذربایجان، گرجستان و ترکیه)، طرح ترانزیت بندر چابهار (ارتباط بین افغانستان، ایران و هند) و راه آهن ازبکستان-افغانستان که انتظار می رود این پروژه ها که پس از بازگشت طالبان به قدرت به حالت تعلیق درآمده بودند، برای ولایات مختلف افغانستان اشتغال و درآمد ایجاد و در نتیجه مشروعیت داخلی طالبان را تقویت کند.
اگر تاپی به بهره برداری برسد، برای بیش از 12 هزار شهروند افغانستانی اشتغال زایی و سالانه حدود یک میلیارد دالر عواید برای کشور ایجاد کند. این پروژه برای تامین نیازهای انرژی مناطق شهری و روستایی و همچنین حمایت از مراکز صنعتی و تولیدی در مناطق پرجمعیت و دارای اهمیت استراتژیک مانند هرات، هلمند و قندهار حیاتی خواهد بود.
علاوه بر این، اجرای موفقیت آمیز پروژه های انتقال و ترانزیت انرژی، مانند تاپی، پتانسیل تقویت روابط دیپلماتیک و اقتصادی طالبان با کشورهای همسایه را دارد. چنین تحولاتی به ویژه برای رهبری طالبان با توجه به انزوای بین المللی آن بسیار حیاتی است.
یکی از جنبه های مهم پروژه تاپی، تصمیم به ساخت چهار فاز آن بدون اتکا به کمک های مالی بین المللی است. هم ترکمنستان و هم طالبان اذعان دارند که با توجه به عدم شناسایی بین المللی امارت اسلامی افغانستان، تأمین کمک مالی یا اخذ قرضه از نهادهایی مانند بانک توسعه آسیایی امکان پذیر نیست. این محدودیت احتمالاً بر تصمیم برای ادامه اجرای مرحله‌ای تاپی منحصراً در داخل افغانستان، به استثنای مشارکت فعال هند و پاکستان در این مرحله، تأثیر گذاشته است.
اگر خط لوله به پاکستان و هند گسترش یابد، استراتژی تأمین مالی آن احتمالاً نه تنها شامل تخصیص سهام مربوطه پاکستان و هند از هیئت شرکت خط لوله تاپی (TPCL) بلکه تأمین بودجه اضافی از طریق مؤسسات مالی مانند بانک توسعه آسیایی برای گسترش آن امکان پذیر خواهد بود.
یکی دیگر از پیامدهای مهم تاپی، حتی اگر محدود به چهار فاز آن در افغانستان باشد، افزایش تنوع در مقاصد و مسیرهای صادرات گازی ترکمنستان خواهد بود. در طول سه دهه گذشته، ترکمنستان خطوط لوله صادرات گاز را در سه مسیر اصلی توسعه داده است: شمال (روسیه)، شرق (چین) و غرب (ایران و ترکیه). اجرای تاپی یک مسیر جنوبی جدید ایجاد و شبکه صادرات گاز ترکمنستان را تقویت می کند. انتظار می رود این تنوع در مسیر، موقعیت ترکمنستان را در بازار گاز منطقه ای تقویت کند و اهرم و قدرت چانه زنی بیشتری را برای این کشور در مذاکرات فراهم کند.
با این حال، ترکمنستان برای افزایش ظرفیت تولید گاز خود برای تضمین عرضه پایدار برای پایگاه رو به رشد مشتریان مصرف‌کننده گاز خود، باید سرمایه‌گذاری خارجی بیشتری را تضمین کند. توانایی کشور برای رویارویی با این چالش بسیار مهم خواهد بود زیرا به دنبال حفظ نقش خود به عنوان یک تامین کننده قابل اعتماد انرژی در بازار رقابتی منطقه ای و جهانی است.
اجرای کامل تاپی به چندین عامل حیاتی بستگی دارد که شامل اراده سیاسی رهبران چهار کشور شرکت کننده – ترکمنستان، افغانستان، پاکستان و هند – همراه با توانایی تضمین امنیت در تمام مراحل ساخت و ساز و عملیات است. همپنین توجه ویژه باید به کاهش تهدیدهای گروه هایی مانند داعش و القاعده شود.علاوه بر این، بهره برداری و توزیع مؤثر گاز از طریق مناطق روستایی و شهری و همچنین بسیج منابع مالی قابل توجه مورد نیاز برای این پروژه بلندپروازانه (برآورد ۷ تا ۸ میلیارد دالر آمریکایی) برای موفقیت آن ضروری است.
علاوه بر این، این پروژه باید از مناقشات پیچیده و اغلب بحث برانگیز بین پاکستان، افغانستان و هند مصون بماند. تکمیل موفقیت‌آمیز چهار مرحله کنونی تاپی به‌عنوان آزمونی حیاتی برای افغانستان تحت حاکمیت طالبان در نشان دادن توانایی خود در اجرای چنین ابتکار مهم انتقال انرژی پس از سه دهه تأخیر تلقی می‌شود.
و در پایان اینکه پاکستان و هند به ظاهر تصمیم گرفته اند برای ارزیابی امکان سنجی و پیشرفت پروژه تحت نظارت طالبان منتظر بمانند. در صورتی که طالبان این مراحل اولیه را با موفقیت اجرا کنند، می توان انتظار داشت که پاکستان و هند به تلاش ها برای گسترش بیشتر پروژه بپیوندند.
نویسنده: داکتر ولی کالجی متخصص مسائل آسیای مرکزی
منبع: موسسه تحقیقاتی آسیای مرکزی – قفقاز
