وقتی جنگی مثل افغانستان چندین دهه طول می کشد و بازیگران در این تحولات تغییر می کنند، محاسبه پاک و ناپاک، خوب و بد بر اساس فلسفه علت و معلول مشکل می شود، زیرا اعمال یک دوران زاییده بدبختی های دوران دیگر است.
اگر قانون احزاب در دهه دموکراسی تصویب می شد و حکومت مشروط سلطنتی وظایف خود را به درستی انجام می داد، زمینه برای کودتای داود خان مساعد نبود. اگر داود خان اصول جمهوری را رعایت می کرد و مانند سلطنت مطلقه حکومت نمی کرد، کودتا نمی شد.
اگر احزاب دموکراتیک خلق (خلق و پرچم) ارزش های ملی را زیر پا نمی گذاشتند، قتل ها مرتکب نمی شدند، انحصار قدرت و سیاست نفی در حکومت را نداشتند، بسیاری از افغان ها مجبور نبودند به دامن کشور های همسایه بیفتند. همچنین، افغانستان میدان جنگ سرد نبود.
اگر مجاهدین به واعتصموا بحبل الله جميعا ولا تفرقوا عمل می کردند، کابل ویران نمی شد و میلیون ها افغان در اثر جنگ های داخلی به نام گلجم و سکربیست آواره نمی شدند. اگر طالبان مرتکب جنایات نمی‌شدند، به القاعده و دیگر گروه‌های تروریستی جا نمی‌دادند، از آموزش و پیشرفت جلوگیری نمی‌کرد، و سیاست انحصاری برای حکومت‌داری نداشتند، آن‌وقت تحت رهبری امریکا، ناتو، همسایگان و دیگر کشورها در افغانستان مداخله نمی توانستند.
اگر در دوران جمهوری به جای معامله گری با سیاستمداران، بر قانون‌گرایی تمرکز می‌شد، اگر فساد سیاسی و اداری به اوج نمی‌رسید و به جای چاق کردن افراد، برای تقویت نهادها کوشش می‌کردند، طالبان دوباره به قدرت نمی رسیدند. اگر طالبان برای بار دوم از تجارب گذشته درس گرفته بودند، سیاست انحصاری را اختیار نمی کردند و ارزش های اسلامی، افغانی و انسانی را زیر پا نمی گذاشتند، اکنون افغانستان با مشکلات ملی و بین المللی مشروعیت رو به رو نبودند.
اگر در مورد گذشته بیش از حد بحث شود، آنگاه همه طرفین در ماضی باقی خواهند ماند یا همه در گذشته زندگی می کنند و نسخه ای برای حال و آینده وجود نخواهد داشت. تنها راه، تشکیل یک حکومت قانونی بر اساس قانون اساسی پذیرفته شده است که تنها از طریق گفتگوی معنادار میان افغان ها امکان پذیر است.
البته کسانی که اموال دولتی را دزدیده و اختلاس کرده اند یا حق شخصی را خورده اند می توانند در چارچوب قانون مورد بازخواست دولت قانونگذار باشند. اگر اینطور نباشد، یک گروه بیشتر از گروه دیگر جنایات مرتکب می شود و سلسله جنگ ها، درگیری ها و جنگ های نیابتی در افغانستان ادامه می یابد. افغان ها چوب این جنگ ها خواهند بود و دیگران از زورگویی افغان ها سوء استفاده خواهند کرد.
(دعوت میدیا /۲۶ می ۲۰۲۳)
