ایده پروژه خط لوله گاز طبیعی ترکمنستان – افغانستان – پاکستان – هند (تاپی) به طول ۱۸۰۰ کیلومتر، حدود ۳۰ سال است که مطرح شده، اما در طول این دهه ها پیشرفت چندانی در ساخت آن حاصل نشده است. در حال حاضر نیز به نظر می رسد احتمال تحقق تاپی دور از دسترس باشد، زیرا پاکستان و هند در ماه می امسال درگیر نبرد بودند و در ماه اکتبر نیز در مرز پاکستان و افغانستان درگیری هایی رخ داد.
با این حال، ترکمنستان و افغانستان همچنان به تاپی علاقه مندند و مقامات بلندپایه دو کشور به تازگی در مرز دیدار کردند تا بخش جدیدی از خط لوله را افتتاح کنند. به نظر می رسد در حال حاضر، همین دو کشور برای ادامه کار کافی هستند.
قربانقلی بردی محمداف، رهبر ترکمنستان، در ۲۰ اکتبر به مرز ترکمنستان و افغانستان رفت تا با معاون نخست وزیر افغانستان در امور اقتصادی، ملا عبدالغنی برادر، دیدار کند و در مراسم افتتاح بخش سرحدآباد – هرات خط لوله تاپی شرکت نماید. این مراسم در داخل خاک افغانستان، نه چندان دور از محلی برگزار شد که در فبروری ۲۰۱۸ سران چهار کشور عضو تاپی از جمله بردی محمداف برای آغاز ساخت بخش افغان این خط لوله گردهم آمده بودند.
در آن زمان، بردی محمداف نخستین سفر خود را به افغانستان انجام داد و به همراه رئیس جمهور افغانستان، نخست وزیر پاکستان و وزیر امور خارجه هند، برای ادامه مراسم به هرات پرواز کرد. محل برگزاری افتتاحیه ۲۰ اکتبر نیز دور از گذرگاه مرزی ایسلیم چشم نبود، جایی که بردی محمداف در سپتامبر ۲۰۲۴ با مقامات افغان دیدار کرده و بار دیگر آغاز ساخت بخش افغان تاپی را اعلام کرده بود.
بردی‌محمداف و برادر در سخنان خود به اهمیت این پروژه در تقویت همکاری های منطقه ای اشاره کردند و از منافع اقتصادی آن، مانند ایجاد شغل و تأمین انرژی برای مناطقی که به شدت به آن نیاز دارند، سخن گفتند. سخنانی مشابه در مراسم های قبلی تاپی نیز مطرح شده بود، اما پس از افتتاح سال ۲۰۲۴، کار ساخت واقعاً آغاز شد.
به گزارش طلوع نیوز، وزارت معادن و نفت افغانستان اعلام کرده که تاکنون ۱۴ کیلومتر از لوله گذاری انجام شده و ۷۰ کیلومتر دیگر نیز آماده نصب است. رسانه های دولتی ترکمنستان همیشه بردی محمداف را با لقب «آرکاداق» (به معنی «حامی» در زبان ترکمنی) معرفی می کنند و بخش سرحدآباد – هرات خط لوله را «جاده سفید آرکاداق» نامیده اند. طلوع نیوز همچنین گزارش داده که اخیراً مقدار زیادی لوله انتقال گاز از ترکمنستان وارد افغانستان شده است. به نظر می رسد بخش سرحدآباد – هرات در حال پیشرفت است، اما احتمالاً سال ها طول می کشد تا خط لوله فراتر از آن امتداد یابد.
در طول تاریخ پروژه تاپی، همواره مشکل امنیت در داخل افغانستان بزرگ ترین مانع اجرای آن بوده است. هرچند این مشکل به طور کامل برطرف نشده، اما با تسلط دوباره طالبان بر کشور، به طور چشمگیری کاهش یافته است. درگیری های نظامی اخیر میان پاکستان و دیگر شرکای تاپی، بار دیگر مسئله دیرینه ای را برجسته کرده که همواره در مورد امکان پذیری این پروژه پرسش برانگیز بوده است.
تاپی قرار است سالانه ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز انتقال دهد: ۱۴ میلیارد برای پاکستان، ۱۴ میلیارد برای هند و ۵ میلیارد برای افغانستان. در حالی که رهبران کشورها از تقویت همکاری منطقه ای سخن می گویند، این خط لوله به راحتی می تواند به ابزار فشار سیاسی تبدیل شود. اگر میان پاکستان و هند بار دیگر جنگی رخ دهد، آیا پاکستان اجازه خواهد داد گاز تاپی به هند برسد؟ اگر میان افغانستان و پاکستان درگیری نظامی پیش آید، آیا افغانستان اجازه عبور گاز را به پاکستان خواهد داد؟
هیچ کدام از این مسائل در مراسم ۲۰ اکتبر مطرح نشد، اما نشانه هایی وجود داشت که ترکمنستان و افغانستان در حال حاضر تنها به انتقال گاز تا هرات علاقه دارند. معاون سخنگوی دولت افغانستان، حمدالله فطرت، گفت: «با تکمیل این پروژه یا دست کم رسیدن آن به هرات، افغانستان به گاز ترکمنستان دسترسی پیدا خواهد کرد و می توانیم گاز را به مردم عرضه کنیم.»
از هرات، مسیر خط لوله به سمت جنوب شرق تا قندهار و سپس به شرق تا پاکستان و هند امتداد می یابد، اما در حال حاضر، ترکمنستان و افغانستان فقط به رساندن گاز تا هرات تمایل دارند.
با این حال، تاپی برای انتقال ۳۳ میلیارد متر مکعب گاز طراحی شده، در حالی که افغانستان با زیرساخت های ابتدایی خود تنها قادر به مصرف مقدار اندکی از این حجم است. اما ترکمنستان گزینه های محدودی برای صادرات گاز خود دارد و به مرحله ای رسیده که حتی مقدار اندکی صادرات نیز بهتر از هیچ است.
پس از امضای قرارداد میان چین و روسیه در سپتامبر گذشته برای ساخت خط لوله گاز (سیلا سیبیری – ۲)، به نظر می رسد ساخت خط لوله پیشنهادی «لاین D» از ترکمنستان به چین منتفی شده باشد. لاین D قرار بود سالانه ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان را به چین منتقل کند، اما خط روسی جدید با ظرفیت ۵۰ میلیارد متر مکعب، نیاز چین به گاز بیشتر از ترکمنستان را از بین می برد.
چین هم اکنون سالانه حدود ۳۵ میلیارد متر مکعب گاز از ترکمنستان از طریق خطوط A، B و C شبکه انتقال گاز آسیای مرکزی خریداری می کند. ترکمنستان در سال ۲۰۲۴ توافقی برای فروش سالانه ۱۰ میلیارد متر مکعب گاز به عراق داشت، اما این قرارداد به صورت مبادله ای از طریق ایران انجام می شد و در نهایت به دلیل تحریم های آمریکا علیه ایران لغو گردید.
پروژه خط لوله گاز ترانس کاسپین برای انتقال حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب گاز ترکمنستان به اروپا نیز تقریباً هم زمان با تاپی مطرح شد، اما تنها پیشرفت آن، ساخت خط لوله ۷۷۳ کیلومتری شرق – غرب در داخل ترکمنستان بود که در سال ۲۰۱۵ تکمیل شد و میادین گازی داخلی را به سواحل خزر متصل می کند.
ترکمنستان چهارمین ذخایر بزرگ گاز جهان را با حدود ۱۷ تریلیون متر مکعب دارد، اما در حال حاضر تنها ۳۵ میلیارد متر مکعب به چین و مقدارهای بسیار کمتر به ترکیه (حدود ۱.۳ میلیارد متر مکعب در سال جاری و ۲ میلیارد از ۲۰۲۶)، ازبکستان (تا ۲ میلیارد) و آذربایجان (۱ تا ۲ میلیارد) صادر می کند. جالب آن که صادرات به ترکیه و آذربایجان نیز از طریق معاملات مبادله ای با ایران انجام می شود، هرچند مانند معامله با عراق با مشکل تحریم روبه رو نیستند.
در حال حاضر، هیچ مشتری جدیدی برای گاز ترکمنستان در چشم انداز نیست. خط لوله ی ۲۱۴ کیلومتری در داخل ترکمنستان به مرز افغانستان متصل است و ۱۴ کیلومتر دیگر نیز در خاک افغانستان کشیده شده است. با توجه به اینکه تأمین مالی بین المللی برای تاپی همواره مسئله ساز بوده، به نظر می رسد شرکت «ترکمن گاز» هزینه بخش های اخیر خط لوله تحویل شده به افغانستان را پرداخت کرده باشد.
این واقعیت که بردی محمداف، رئیس پیشین ترکمنستان (۲۰۰۶ تا ۲۰۲۲)، تنها برای دومین بار وارد خاک افغانستان شد ـ آن هم تنها چند متر از مرز فراتر ـ نشان دهنده اضطرار ترکمنستان برای پیشرفت در فروش گازش است.
در واقع، افغانستان تنها می تواند حجم محدودی از گاز را مصرف کند، در حد مقادیر صادرات ترکمنستان به آذربایجان، ترکیه یا ازبکستان. با این حال، خبر خوب این است که دولت طالبان توانسته بهای برق وارداتی از ترکمنستان و سایر همسایگان آسیای مرکزی را بپردازد، بنابراین احتمالاً توان پرداخت بهای گاز ترکمنستان را نیز دارد.
اگرچه این وضعیت کمتر از انتظارات دولت ترکمنستان است، اما حداقل می توان گفت حتی رساندن گاز تا هرات هم می تواند به عنوان نشانه ای از قابلیت اجرای پروژه تاپی در نظر گرفته شود و شاید سازمان ها و کشورهایی را که در سرمایه گذاری تردید دارند، به مشارکت در آینده این طرح متقاعد کند.
مطلبی از نشریه تایمز آو سنترال اشیا
