امارت اسلامی افغانستان در سه سال گذشته، کوشیده که با کشورهای همسایه و منطقه روابط خوبی برقرار کند و به نحوی از انزوایی که در آن قرار دارد، بیرون بیاید تا بتواند به روند عادی حکومت‌داری در افغانستان برسد. هرچند جامعه‌ی جهانی به دلیل پذیرفته نشدن خواست‌هایش در بخش‌های حقوق بشری و چگونگی ساختار حقوقی-سیاسی از سوی ا.ا.ا، حاکمیت آن را در افغانستان به رسمیت نشناخته است؛ اما بیشتر کشورهای همسایه به دلیل مجاورت و همسایگی، نیازها و نگرانی‌هایی که دارند، با ا.ا.ا وارد تعامل شده، نمایندگی‌های دیپلماتیک افغانستان را در اختیار حکومت سرپرست قرار داده و فعالیت‌های کنسولی و دیپلماتیک خود در افغانستان را نیز به گونه‌ی عادی ادامه دادهاند. در سه سال گذشته همسایه‌های افغانستان به‌استثنای تاجیکستان، همسایه‌ی شمالی با ا.ا.ا در بخش‌های مختلف در تعامل بوده است. روابط حکومت سرپرست با کشورهای همسایه در بیش از سه سال گذشته، نوسان‌های زیادی داشته و هرازگاهی از حالت نرمال بیرون و پرتنش شده و گاه ناگاه به دلیل اختلاف‌های محلی در نزدیکی مرزها، به درگیری میان نیروهای نظامی دو طرف انجامیده است. ادعای حضور و فعالیت گروه‌های هراس افکن در افغانستان، قاچاق مواد مخدر، مهاجرت و نبود «حکومت فراگیر» در افغانستان، به‌عنوان عامل‌های اصلی روی چگونگی روابط ا.ا.ا با کشورهای همسایه در سه سال گذشته، سایه انداخته است. در این نوشته، نگاهی گذرا انداخته‌ایم به روابط ا.ا.ا با همسایه‌های افغانستان به ویژه شش همسایه مهم و بااهمیت و فرازوفرودهای این روابط در نزدیک به سه سال گذشته.
۱. تاجیکستان: یک کشور محصور در خشکی در آسیای مرکزی است که ۱۴۳۱۰۰ کیلومترمربع مساحت دارد؛ و جمعیت آن ۹۷۴۹۶۲۵ نفر تخمین زده می‌شود؛ پایتخت و بزرگ‌ترین شهر آن دوشنبه است. این کشور با افغانستان از سمت جنوب، ازبکستان از سوی غرب، قرقیزستان از جانب شمال و چین از جهت شرق مرز مشترک دارد. تاجیکستان از طریق دالان واخان در افغانستان، فاصله اندکی با پاکستان دارد.
پس از بازگشت ا.ا.ا به قدرت در بیست‌وچهار اسد ۱۴۰۰، تاجیکستان از محدود کشورهایی بود که عملاً با حاکمیت ا.ا.ا در افغانستان، مخالفت خود را ابراز کرد. امام‌علی رحمان، رئیس‌جمهور تاجیکستان، در نخستین واکنش به این تحول در افغانستان، گفت که حاکمیت ا.ا.ا در این کشور، می‌تواند وضعیت سیاسی منطقه را پیچیده کند؛ و همین‌گونه سراج‌الدین مهرالدین، وزیر امور خارجه‌ی تاجیکستان، ا.ا.ا را در مدیریت گروه‌های هراس افکن ناتوان و این مسئله را تهدیدی برای منطقه خوانده بود. همین‌گونه اظهارات و نگرانی‌های تاجیکستان در دو سال گذشته نسبت به وضعیت امنیتی در افغانستان، ادامه داشته و این مسئله، بارها از سوی مقام‌های بلندپایه‌ی تاجیکستان مطرح‌شده است. در جدی‌ترین مورد ازاین‌دست اظهارات، امام‌علی رحمان، در دومین نشست سران کشورهای آسیای میانه و کشورهای اتحادیه‌ی اروپا که در 2/6/2023 در قرقیزستان برگزارشده بود، مدعی شد که افغانستان به‌خصوص ولایت‌های شمالی آن، در حال بدل شدن به پناهگاه هراس‌افکنان بین‌المللی است.
ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی ا.ا.ا در آن زمان، با رد ادعای رئیس‌جمهور تاجیکستان، به رسانه‌ها گفته بود که ا.ا.ا حاضر است برای رفع نگرانی تاجیکستان، با این کشور گفت‌وگو کند. تاجیکستان، تنها همسایه‌ی افغانستان است که درخواست ا.ا.ا مبنی بر سپردن اختیار سفارت افغانستان مقیم این کشور را رد کرده و در دو سال گذشته حکومت تاجیکستان، بارها از ا.ا.ا خواسته که در افغانستان حکومت فراگیر را شکل دهد و در برابر تهدیدهای هراس افکنی در این کشور به گونه‌ی جدی مبارزه کند. شکل نگرفتن تفاهم میان ا.ا.ا و حکومت تاجیکستان و نگرانی‌های این کشور از تهدیدهای احتمالی از خاک افغانستان، سبب شده که تاجیکستان شمار پاسگاه‌های امنیتی در هم‌مرزی با افغانستان را افزایش دهد که اکنون شمار آن، به صد پاسگاه می‌رسد. از سویی هم نیروهای مرزی تاجیکستان و ا.ا.ا در دو سال گذشته یک‌بار درگیری نیز باهم داشته که این رویداد 15/5/2022، رخ‌داده است. باوجود روابط محدود و همراه با بی‌اعتمادی میان ا.ا.ا و حکومت تاجیکستان، دو طرف در 9/1/2023 قرارداد انتقال برق از تاجیکستان به افغانستان را تمدید کرد.
2. اوزبیکستان: کشوری محصور در خشکی واقع در آسیای میانه است. زبان مردم ازبکستان، ازبکی است و زبان ازبکی از خانواده زبان‌های ترکی است. اقلیتی نیز به زبان فارسی تاجیکی سخن می‌گویند. این کشور از شمال و باختر با قزاقستان، از خاور با تاجیکستان و قرقیزستان و از جنوب با افغانستان و ترکمنستان دارای مرز مشترک است. مساحت این کشور ۴۴۸۹۷۸ کیلومترمربع است و بر این اساس پنجاه و ششمین کشور ازنظر وسعت در جهان است و جمعیت آن نزدیک به ۳۳٫۴ میلیون تَن برآورد می‌شود.
اوزبیکستان در سه سال گذشته کوشیده که روابط خود با افغانستان زیر حاکمیت ا.ا.ا را در وضعیت خوبی نگه دارد؛ در همین راستا، دولت اوزبیکستان در بیشتر از سه سال گذشته، بارها هیئت‌های بلندپایه‌ای به افغانستان فرستاده که تا سطح معاونت نخست‌وزیر این کشور نیز بوده است. بااینکه در دو سال نخست حاکمیت ا.ا.ا در افغانستان، اوزبیکستان تنش و اختلافی با ا.ا.ا نداشته است؛ اما ظاهراً پیشرفت کار ساخت کانال قوش‌تپه، این کشور را نگران کرده است. شوکت میرضیایوف، رئیس‌جمهور اوزبیکستان، در نشست شورای سران کشورهای بنیان‌گذار صندوق بین‌المللی نجات در شهر دوشنبه‌ی تاجیکستان، گفته که ساخت کانال قوش‌تپه، سبب برهم خوردن تعادل آبی منطقه خواهد شد. افغانستان و اوزبیکستان در کنار اینکه با یکدیگر روابط بازرگانی و ترانزیتی دارد، این دو کشور از طریق خط آهن نیز به هم وصل می‌شود و هم‌زمان افغانستان بخش زیادی از برق موردنیاز خود را از اوزبیکستان وارد می‌کند. تنها نارضایتی جدی ا.ا.ا از اوزبیکستان، به ماه‌های نخست بازگشت ا.ا.ا به قدرت برمی‌گردد که همانا، بحث سپرده نشدن هواپیماهای جنگی افغانستان به ا.ا.ا است. «در آستانه تسلط طالبان بر افغانستان در اوت ۲۰۲۱، بسیاری از جنگنده‌ها و بالگردهای نظامی ارتش افغانستان را خلبانان افغان به ازبکستان و تاجیکستان منتقل کردند.» گفتنی است که اوزبیکستان پیش از به قدرت رسیدن ا.ا.ا نیز با آن وارد تعامل شده بود که درنتیجه 8/8/2019، از هیئت ا.ا.ا به رهبری ملا عبدالغنی برادر، معاون اقتصادی رئیس‌الوزرا ا.ا.ا را در تاشکند، پایتخت این کشور پذیرایی کرده بود.
3. ترکمنستان: کشوریمحصور در خشکیدر آسیای میانه است که در سوی باختر با دریای خزر، در جنوب با ایران و افغانستان، در شمال خاوری با ازبکستان و در شمال باختری با قزاقستان هم‌مرز است. مساحت ترکمنستان ۴۸۸۰۰۰ کیلومترمربع و کمی بیشتر از مجموع مساحت استان‌های فارس، کرمان و سیستان و بلوچستان در ایران است. ترکمنستان پس از روسیه، قزاقستان و اوکراین در رتبه چهارم پهناورترین جمهوری‌های شوروی سابق بود. بیشترین گسترش باختری-خاوری این کشور ۱۱۰۰ کیلومتر و بیشترین گسترش شمالی-جنوبی آن ۶۵۰ کیلومتر است.
ترکمنستان بااینکه مانند دیگر کشورهای آسیای مرکزی، حکومت ا.ا.ا را به رسمیت نمی‌شناسد، اما پروژه‌ی تاپی و انتقال برق ترکمنستان به پاکستان از مسیر افغانستان، دو پروژه‌ی عمده‌ی اقتصادی ترکمنستان است که این کشور را وادار می‌کند تا با حاکمیت‌های افغانستان روابط خوب داشته و در تعامل نزدیک باشد. به همین منظور، دو ماه پس از روی‌کارآمدن ا.ا.ا، رشید مرادوف، وزیر امور خارجه‌ی ترکمنستان به افغانستان سفر کرد و در دیدار با مقام‌های ا.ا.ا ازجمله ملا محمدحسن آخوند، رئیس‌الوزرای این حکومت، در باره‌ی گسترش روابط دوجانبه دیدار و گفت‌وگو کرد. گفتنی است که این تلاش‌ها برای بهبود روابط، هنوز در میدان عمل زیاد محسوس نیست و باعث نشده که کار عملی پروژه‌ی تاپی آغاز شود. بااینکه در دو سال گذشته نیروهای مرزی ا.ا.ا و مرزبانان ترکمنستان مانند ایران و پاکستان، زیاد باهم درگیر نشده‌اند؛ اما این اتفاق یک‌بار در 3/1/2022 در ولسوالی خماب جوزجان رخ‌داده است.
4. ایران: کشوری در غرب آسیا و منطقه خاورمیانه است. این کشور از باختر با ترکیه و عراق، از شمال باختری با ارمنستان و جمهوری آذربایجان، از شمال با دریای مازندران و ترکمنستان، از شرق با کشور عزیز ما افغانستان و پاکستان و از جنوب با دریای مکران و خلیج فارس هم‌مرز است. ایران با ۱٫۶۴ میلیون کیلومترمربع گستره، هفدهمین کشور پهناور جهان و با جمعیت ۹۱٫۸ میلیون نفر، هفدهمین کشور پرجمعیت جهان است.
ا.ا.ا و حکومت ایران دو طرف در سه سال گذشته، کوشیده‌اند که تعامل دوجانبه‌ی شان را حفظ کنند. اکنون ایران در کنار چند کشور انگشت‌شمار دیگر، اختیار سفارت افغانستان را به ا.ا.ا سپرده و هر دو حکومت با اعزام هیئت‌های متعدد، روی گسترش روابط با یکدیگر تلاش کرده‌اند. آگاهان باور دارند که برخی از مشترکات ازجمله منافع مشترک سیاسی، اقتصادی و امنیتی، ا.ا.ا و حکومت ایران را واداشته که روابط نزدیکی باهم داشته باشند. مسئله‌ی حقابه‌ی ایران از رود هیرمند، از مهم‌ترین عامل‌هایی است که می‌تواند روابط حکومت ایران و ا.ا.ا را شکننده‌تر کند. مهم‌ترین انتقاد ایران از ا.ا.ا در سه سال گذشته، این بوده که این حکومت حق‌آبه‌ی ایران از رودخانه‌ی هیرمند را تأمین نکرده است. خواست تأمین حق‌آبه و این مسئله واکنش تند رئیس‌جمهور ایران را نیز، در پی داشته است؛ او، در جریان سفرش به سیستان و بلوچستان ایران در 18/5/2023 نسبت به عواقب تأمین نشدن حق‌آبه‌ی کشورش از سوی ا.ا.ا هشدار داد. ا.ا.ا هر بار در برابر خواست ایران مبنی بر تأمین حق‌آبه‌ی ایران از رود هیرمند، گفته است که در رود هیرمند آب کافی وجود ندارد و در صورت افزایش آب، به ایران نیز آب کافی خواهد رسید. این اظهارنظر مقام‌های ا.ا.ا باعث شد که ایران درنهایت خواستار اجازه یافتن هیئت فنی این کشور برای بازدید از وضعیت آبی رود هیرمند شود. ا.ا.ا سرانجام آماده شد که به هیئت فنی ایرانی اجازه دهد که از وضعیت آبی رودخانه‌ی هیرمند دیدن کند. پس‌ازاین دیدار، مدتی می‌شود که بحث حق‌آبه در رسانه‌ها از سر زبان‌ها افتاده است. حکومت ایران و ا.ا.ا، بارها با اعزام هیئت‌های مختلف و برقراری تماس‌های تلفنی میان وزیران امور خارجه‌ی دو کشور، تلاش کرده‌اند که مشکلات موجود در روابط دوجانبه را حل کنند. در ادامه‌ی تلاش‌ها برای حفظ روابط نسبتاً خوب افغانستان زیر حاکمیت ا.ا.ا و جمهوری اسلامی ایران، امیرخان متقی، سرپرست وزارت امور خارجه‌ی ا.ا.ا در سال 1402، از مرحوم حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه‌ی پیشین ایران برای سفر به کابل دعوت کرده بود؛ اما تا اکنون این دعوت از سوی ایران پذیرفته‌نشده است. با این وضع در روابط دو کشور، در سه سال گذشته، نسبتاً خوب و عادی بوده است.
5. پاکستان: کشوری درجنوب آسیاواقع در غرب شبه‌قاره هند است. این کشور از جنوب با دریای عمان و اقیانوس هند، از غرب با ایران، از شمال با کشور عزیز ما افغانستان، از شرق با هندوستان و از شمال شرق با چین هم‌مرز است. مساحت پاکستان ۸۸۱۹۱۳ کیلومترمربع است و این کشور با ۲۴۹۵۶۶۰۰۰ نفر جمعیت، پنجمین کشور پرجمعیت جهان است. پایتخت آن، شهر اسلام‌آباد و بزرگ‌ترین شهر آن، کراچی نام دارد. زبان رسمی پاکستان، اردو و انگلیسی است.
چگونگی روابط افغانستان با پاکستان از چندین دهه به این‌سو، یکی از پرمسئله روابط دوجانبه در جنوب آسیا بوده است. پاکستان در این مدت، گاهی با حکومت‌های افغانستان روابط دوستانه، گاه خصمانه و گاه هم مبهمی را در پیش‌گرفته است. حکومت پاکستان با ا.ا.ا نیز روابط مبهمی دارد که در دو سال گذشته، از دوستی در شروع بازگشت ا.ا.ا به قدرت و تا تیرگی و تنش در هفته‌های پسین و سپس تلاش برای تفاهم، تغییر حالت یافته است. برخی عامل‌های تعیین‌کننده در روابط حکومت پاکستان و ا.ا.ا وجود دارد که هرازگاهی روابط دوجانبه را از حالت نرمال آن، به تیرگی و تنش تغییر حالت می‌دهد. مسئله‌ی جدی اختلافی میان پاکستان و ا.ا.ا، تحریک طالبان پاکستان (تی‌تی‌پی) است «جنبش طالبان پاکستان (TTP) که معمولاً طالبان پاکستان نامیده می‌شود، سازمانی فراگیر از گروه‌های شبه‌نظامی اسلام‌گرا است که در شمال غربی پاکستان، در مناطق قبیله‌ای فدرال در طول مرز افغانستان مستقر هستند» که گاه ناگاه اسباب نارضایتی پاکستان را فراهم می‌آورد. حکومت این کشور مدعی است که اعضای تحریک طالبان پاکستان، در خاک افغانستان فعالیت دارند و ازآنجا، حمله‌ها را در برابر پاکستان سازمان‌دهی می‌کنند؛ چیزی که از سوی ا.ا.ا بارها رد شده است. آخرین مورد از ادعای پاکستان مبنی بر حضور تی‌تی‌پی در خاک افغانستان را، عباس جیلانی، وزیر امور خارجه‌ی حکومت موقت این کشور، پنج‌شنبه‌ی هفته‌ی گذشته -۳۰ سنبله- در صحبت با شبکه‌ی خبری دولتی ترکیه «تی‌آرتی» مطرح کرده است. پیش‌تر از این، انورالحق کاکر، نخست‌وزیر موقت پاکستان، در صحبت با بخش اردوی صدای امریکا که در ۲۶ سنبله نشر شده بود، به گونه‌ی غیرمستقیم به خبرنگاران گفت که در صورت نیاز برای مقابله با تهدیدهای امنیتی علیه پاکستان، در افغانستان عملیات نظامی انجام خواهد داد. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی ا.ا.ا در واکنش به گفته‌های او، به رسانه‌ها گفته که هیچ‌گاه اجازه‌ی چنین کاری را به پاکستان نمی‌دهد و در صورت رخ دادن آن، ا.ا.ا در برابر آن سکوت نخواهد کرد. از سوی دیگر، اجازه دادن پاکستان به عبور هواپیماهای بدون سرنشین آمریکایی برای اجرای عملیات یا تجسس در خاک افغانستان، هرازگاهی باعث ناخوشی ا.ا.ا می‌شود. بااین‌حال، ناگزیری‌هایی که برای دوام روابط میان افغانستان و پاکستان وجود دارد، ا.ا.ا و حکومت پاکستان را واداشته که برای بهتر سازی روابط دوجانبه تلاش کنند. در این راستا، ا.ا.ا در ثور ۱۴۰۱ خورشیدی، گفت‌وگو میان تی‌تی‌پی و حکومت پاکستان را میزبانی کرد و به میانجی‌گری ا.ا.ا، آتش‌بس موقت میان دو طرف تأمین شد. همین‌گونه، در تازه‌ترین مورد از این تلاش‌ها، بر اساس برخی گزارش‌ها، انوارالحق کاکر، نخست‌وزیر موقت پاکستان به ملا محمدحسن آخوند، رئیس‌الوزرا ا.ا.ا، نامه فرستاده و خواستار کار مشترک روی اهداف مشترک شده است؛ چیزی که سخن‌گویان ا.ا.ا نخواستند جزئیاتی درباره‌ی آن ارائه کنند. با توجه به تشدید ناامنی‌ها در پاکستان، برخی آگاهان بر این باوراند که پاکستان این روزها در تلاش این است که از افغانستان زیر حاکمیت ا.ا.ا، تضمینی نسبت به امنیت خودش به دست آورد. البته باید یادآوری کرد که در دو سال گذشته، نیروهای ا.ا.ا و مرزبانان پاکستان به دلیل اختلاف‌های محلی در نزدیکی مرز، حداقل شش بار باهم درگیر شده‌اند که تلفات جانی نیز برای دو طرف به همراه داشته است. این درگیری‌ها، در ۵ حوت ۱۴۰۰ و همچنان ۱۸ و ۲۸ حمل، ۲۲ عقرب و ۲۰ قوس ۱۴۰۱ و همین‌گونه در ۱۵ سنبله‌ی ۱۴۰۲؛ آخرین درگیری‌های سال 1403 درگیری که (۲۹ سنبله) سال 1403 در پایانه مرزی گمرک غلام خان میان نیروهای مرزی حکومت سرپرست و پاکستان رخ‌داده است، دو نظامی پاکستانی کشته و یک‌تن دیگر زخمی شد. رخ‌داده است.
6. چین: چین با ۱۴ کشور از شمال با روسیه، مغولستان و قزاقستان، از شرق با کره شمالی، از غرب با قرقیزستان، تاجیکستان، افغانستان و پاکستان و از جنوب با هند، نپال، بوتان، میانمار، لائوس و ویتنام، مرز خاکی دارد. زبان رسمی چین، ماندارین بر اساس الفبای چینی پرشمارترین زبان جهان، یکی از زبان‌های رسمی سازمان ملل متحد و یکی از سخت‌ترین زبان‌های جهان است. واحد پول چین، یوان است. شی جین پینگ با عنوان رهبر عالی‌مقام، رئیس‌جمهور مادام‌العمر، رئیس‌جمهور جمهوری خلق چین و قدرتمندترین فرد جهان بر اساس وبگاه فوربز است.
خروج ناتو و روی‌کارآمدن ا.ا.ا در افغانستان، ازآن‌جهت به چین خوش‌آیند بود که رقیب این قدرت جهانی؛ یعنی امریکا دیگر در همسایگی آن وجود نداشت. حکومت چین پس از تحول ۱۵ آگست ۲۰۲۱، برای برقراری روابط با حکومت سرپرست افغانستان پیش‌گام شد. به‌تازگی، جاوشینگ، سفیر جدید چین در افغانستان به این کشور آمده و در یک مراسم ویژه‌ی تشریفاتی اعتبارنامه‌ی آن از سوی ا.ا.ا پذیرفته شد که نشان‌دهنده‌ی روابط خوب چین و ا.ا.ا است. اکنون، بیشترین علاقه‌مندی خارجی در افغانستان را چین دارد و استخراج معدن‌های بزرگ افغانستان مانند مس عینک لوگر و معدن نفت سرپل، به شرکت‌های چینی واگذارشده است. آگاهان روابط بین‌الملل، می‌گویند که رویکرد سیاست خارجی چین در برابر کشورهای دیگر به‌ویژه کشورهای ضعیف با منابع طبیعی سرشار، اقتصادمحور است و این کشور به منابع طبیعی افغانستان چشم دوخته است.
به باور بنده به‌عنوان دانشجوی حقوق بین‌الملل، دستگاه دیپلماتیک ا.ا.ا در شرایطی که این حکومت از سوی هیچ کشوری به رسمیت شناخته‌نشده، نیازمند برنامه‌ریزی‌هایی است که به همه اختلاف‌ها با جهان، به‌ویژه موارد اختلافی موجود با کشورهای همسایه و منطقه و نگرانی‌های آنها پایان دهد. حکومت سرپرست اما بر این بارو است که دستگاه دیپلماتیک آن در برخورد با کشورهای منطقه، موفق بوده است. ذبیح‌الله مجاهد، سخنگوی ا.ا.ا، در این زمینه به رسانه‌ها می‌گوید: «ما تا حال روابط خوبی با همسایه‌ها داریم. در عرصه‌ی اقتصاد و تجارت، خوب روابط تأمین است و همچنان سفارت‌خانه‌ها فعال است؛ یعنی در روابط کدام مشکلی نمی‌بینیم؛ بل بهتر شده است.» بااین‌حال، در سه سال گذشته، ا.ا.ا بااینکه از سوی هیچ کشوری به رسمیت شناخته‌نشده؛ اما توانسته به‌عنوان حاکمان بالفعل به نمایندگی از افغانستان با همسایه‌ها وارد تعامل شود و در برخی موارد روی گسترش روابط دوجانبه تلاش کند.
نویسنده: رسول خان امین
دانشجوی کارشناسی ارشد حقوق بین الملل
