در حالی که روابط طالبان با استخبارات پاکستان زمانی به گونه ای تعریف می شد که کابل زیر چتر راهبردی اسلام آباد قرار دارد، تحولات دو سال اخیر حاکی از شکاف عمیق میان این دو شریک پیشین است. از سال ۲۰۲۲ تاکنون، پاکستان سه دور حمله هوایی به خاک افغانستان انجام داده و تنش ها در امتداد خط دیورند تشدید یافته است.
- ریشه روابط: طالبان، محصول استخبارات پاکستان
طالبان از دل مدارس دینی پاکستان، به ویژه «دارالعلوم حقانیه» در نزدیکی پیشاور، برخاستند. بسیاری از رهبران طالبان از جمله ملا عمر و جلال الدین حقانی در همین نهادها آموزش دیدند. سازمان استخبارات پاکستان (ISI) از دهه ۱۹۸۰ تا کنون، نقش کلیدی در تجهیز، تأمین مالی و حمایت راهبردی از طالبان ایفا کرده است.
پاکستان پس از سقوط کابل در ۲۰۲۱، این پیروزی را به مثابه تحقق عمق استراتژیک خود تعبیر کرد. ژنرال فیض حمید، رئیس وقت آی اس آی، تنها چند روز پس از تسلط طالبان در هتل سرینا کابل ظاهر شد تا حمایت اسلام‌آباد را اعلام کند. استخبارات پاکستان بر این باور بود که افغانستان تحت حاکمیت طالبان به دولتی دست نشانده و مطیع تبدیل خواهد شد.
- بحران از کجا آغاز شد؟
امیدهای پاکستان برای مهار «تحریک طالبان پاکستان» (TTP) توسط طالبان افغان، به سرعت نقش بر آب شد. برخلاف انتظار اسلام‌آباد، حکومت طالبان هیچ علاقه ای به سرکوب تی تی پی نشان نداد و آن را «مسئله داخلی پاکستان» دانست. برای حکومت طالبان، تأمین حمایت داخلی در افغانستان و حفظ وحدت صفوف شبه نظامیان اولویت داشت. همچنین، سرکوب تحریک طالبان ممکن بود خلأیی ایجاد کند که داعش خراسان آن را پر کند.
- پاسخ استخبارات: بمباران، اخراج و فشار دیپلماتیک
در واکنش به این نافرمانی، سازمان استخبارات پاکستان مسیرهایی از فشار چندجانبه را فعال کرد:
حملات هوایی هدفمند به خاک افغانستان (آخرین مورد: دسامبر ۲۰۲۴)
مسدودسازی مسیرهای تجاری، خصوصاً گذرگاه های مرزی تورخم و چمن
اخراج گسترده مهاجران افغان، حتی کسانی که سالهای زیادی در پاکستان زندگی کرده اند
افزایش عملیات اطلاعاتی در مناطق مرزی با هدف ترور یا نفوذ به شبکه‌های طالبان افغانستانی و پاکستانی
با این حال، منابع محلی در ایالت خیبرپختونخواه از افزایش حملات انتقامی و افزایش تلفات ارتش پاکستان خبر می دهند. تنها در سال ۲۰۲۴، بیش از ۹۵۰ پاکستانی کشته شدند، در حالی که ارتش مدعی است ۹۰۰ «تروریست» را از پای درآورده است.
- ضعف استخبارات در کنترل بازیگران جدید
استخبارات پاکستان دیگر آن نفوذ مطلق پیشین را در کابل ندارد. طالبان اکنون در حال گسترش روابط با قدرت های منطقه ای مانند چین، روسیه، ایران و هند هستند. برخلاف دهه ۹۰، کابل این بار انزوای بین المللی ندارد و بازی چندجانبه را در پیش گرفته است.
در چنین فضایی، استخبارات پاکستان مجبور است همزمان با بحران درون ساختاری در پاکستان (از جمله بازداشت عمران خان و نارضایتی پشتون‌ها در خیبرپختونخواه، درگیر جنگی فرسایشی در مرزهای غربی نیز باشد؛ جنگی که پایان مشخصی ندارد.
- نتیجه گیری: افول هژمونی استخبارات؟
سازمان استخبارات پاکستان، که زمانی «کارگردان پشت صحنه» تحولات افغانستان شناخته می شد، اکنون با شرایطی مواجه است که در آن نفوذش رو به افول است. ابزارهای فشار نظامی، مهاجرتی و اقتصادی نتوانسته اند طالبان را وادار به تبعیت کنند. هرچند توان نظامی طالبان در برابر پاکستان اندک است، اما توان آن ها در فرسایش دشمن، همان گونه که با آمریکا انجام دادند، همچنان پابرجاست.
افغانستان تحت حاکمیت طالبان، اگرچه دچار مشکلات بسیار می باشد، اما دیگر «دولت دست نشانده» نیست و این شاید تلخ ترین واقعیت برای استخبارات پاکستان باشد.
