در حالی که جامعه جهانی دوره ای پرتلاطم و غیرقابل پیش بینی را تجربه می کند، قزاقستان در کنار سایر کشورها با طیفی از چالش ها و خطرات مواجه است. تغییر جهت گیری و تعدیل به موقع سیاست های خارجی و داخلی این کشور ممکن است قزاقستان را قادر سازد تا به طور مؤثر با این چالش ها کنار بیاید و حتی از آنها سود ببرد.
برای مثال، جنگ اوکراین آسیب‌پذیری‌های ناشی از روابط فشرده اقتصادی و تجاری قزاقستان با همسایه شمالی‌اش، روسیه را آشکار ساخت. با توجه به این موضوع، دولت قزاقستان به طور فزاینده ای بر توسعه انعطاف پذیری در مدیریت چالش های امنیتی، تجاری و لجستیکی که امروزه با آن مواجه است، متمرکز شده است. از جمله این چالش‌ها، محدودیت‌های مختلف در رابطه با مسیرهای تجاری شمال و همچنین نگرانی‌ها در مورد اعمال احتمالی تحریم‌های ثانویه است. مقامات قزاق با مقابله با این چالش‌ها به اهمیت یافتن بازارها، مسیرهای تجاری و فرصت‌های اقتصادی جدید برای این کشور پی بردند.
در چنین محیطی، قزاقستان به عنوان الگویی برای بازنگری در سیاست خارجی خود به نفع همکاری با آسیای جنوبی در خدمت به این تلاش ها برای چشم اندازهای جدیدش ظاهر شده است. این اقدام را می‌توان به‌عنوان تلاشی برای دور شدن از وابستگی شدید آن به روسیه، و همچنین موقعیت بالانس کننده در روابطش با ایالات متحده و روسیه در نظر گرفته است.
با این حال، یک راه جایگزین برای مشاهده این تغییرات وجود دارد، بر طبق آن، روسیه احتمالاً بازیگری است که قزاقستان را به آرامی به سمت جنوب هدایت می کند، زیرا مسکو می‌تواند از مسیرهای تجاری به آسیای مرکزی نیز سود ببرد. همانطور که ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه در جولای گذشته اعلام کرد، «کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی «شمال-جنوب» مسیر کوتاه‌تری را برای کالاهای روسی به قاره آفریقا و بازگشت به روسیه فراهم میکند.
صرف نظر از انگیزه، علاقه قزاقستان به کشورهای جنوب آسیا، به ویژه افغانستان، افزایش قابل توجهی داشته است. در واقع، در ماه دسامبر سال گذشته، وزارت خارجه قزاقستان تصمیم گرفت که طالبان را از فهرست سازمان‌های تروریستی خود حذف کند.
بازار افغانستان (به عنوان یک واردکننده محصولات صنعتی و کشاورزی) و موقعیت آن (به عنوان یک مسیر تجاری که می تواند آسیای مرکزی را به کشورهایی مانند پاکستان با بنادر قابل توجهی متصل کند) برای قزاقستان بسیار مهم است و سیاست نوظهور جدید افغانستان را شکل می دهد.
روابط تجاری قزاقستان با افغانستان
حمایت قزاقستان از افغانستان نه تنها ریشه در ملاحظات ثبات منطقه ای دارد، بلکه به منافع اقتصادی خود آستانه در گسترش ارتباطات تجاری از طریق افغانستان به جنوب آسیا نیز سرچشمه می گیرد.
اگرچه قزاقستان هرگز به طور رسمی دولت طالبان افغانستان را به رسمیت نشناخته، اما در مورد تماس با طالبان عمل گرا بوده و روابط اقتصادی و تجاری با این کشور را حفظ کرده است. اولین تعامل سطح بالا بین قزاقستان و دولت طالبان در سپتامبر 2021، کمتر از یک ماه پس از به دست گرفتن کنترل طالبان روی داد.
علیم خان یاسین گیلدیف سفیر وقت قزاقستان در افغانستان با امیرخان متقی سرپرست وزارت امور خارجه طالبان در کابل دیدار کرد و در آنجا متعهد به تقویت همکاری های اقتصادی شد.
همکاری برای احیا و گسترش پیوندهای تجاری و اقتصادی به افزایش قابل توجه گردش مالی بین دو کشور کمک کرد. در سال 2022 حجم تجارت بین قزاقستان و افغانستان به ریکارد 987.9 میلیون دالر رسید که دو برابر سال قبل (474.3 میلیون دالر) است. تا نومبر 2023، تجارت بین دو کشور به 583 میلیون دالر کاهش یافت و بعید به نظر می‌رسد که در ماه پایانی سال جهش چشمگیری داشته باشد.
سریک جومانگارین، معاون نخست وزیر قزاقستان و وزیر تجارت و همگرایی، در مصاحبه ای با خبرنگاران در ماه می 2023، هنگام بحث در مورد تجارت با افغانستان تحت کنترل طالبان، گفت: «سیاست سیاست است، اقتصاد اقتصاد است». قصد او این بود که بگوید حتی بدون به رسمیت شناختن دولت طالبان و در عین حال مخالفت با سیاست های داخلی آنها، می توان روابط تجاری دوجانبه ثمربخشی داشت زیرا منافعی برای هر دو طرف به همراه دارد. با توجه به اینکه افغانستان به بازار عمده فروش محصولات قزاقستان تبدیل شده است، رویکرد قزاقستان پراگماتیست است.
در ماه جنوری 2023، افغانستان به دلیل صادرات 133.8 میلیون دالری لوکوموتیوهای راه آهن دیزل-الکتریک به افغانستان به یکی از 10 شریک تجاری برتر قزاقستان تبدیل شد. در مقایسه، صادرات یک لوکوموتیو برابر با حجم کل تجارت ماهانه قزاقستان با قرقیزستان و آذربایجان بود.
مجمع تجاری قزاقستان و افغانستان که در ماه آپریل 2023 در کابل برگزار شد، سرمایه گذاری قابل توجهی برای تقویت روابط موجود بود. در جریان این مجمع، آنها از افتتاح یک اتاق تجارت در پایتخت افغانستان خبر دادند. که این موضوع در تضاد با بسته شدن نمایندگی تجاری قزاقستان در روسیه در سال گذشته است.
علایق قزاقستان در حمل و نقل و لجستیک
همانطور که قبلا ذکر شد، به نظر می رسد که قزاقستان منافع بسیار بیشتری در همکاری با افغانستان با استفاده از موقعیت جغرافیایی کشور به عنوان کریدور تجاری برای رسیدن به بنادر جنوب آسیا دارد. قزاقستان به ویژه علاقه مند به مشارکت در بازسازی و توسعه زیرساخت های افغانستان به ویژه در زمینه های ترانسپورت، انرژی و زراعت است. این موضوع را در ملاقات ماه مارچ 2023 بین متقی و یاسین گیلدیف نشان داد. هدف از این نشست بحث در مورد توسعه سیستم راه آهن در افغانستان بود.
با این حال، قزاقستان با افغانستان هم مرز نیست و هیچ مسیر فعلی که یکدیگر را ارتباط دهند، وجود ندارد. انتظار می رود که این واقعیت، مقامات قزاقستان را به تعمیق همکاری با سایر کشورهای آسیای میانه، به ویژه ازبکستان، در ساخت پروژه های ترانزیت و لجستیکی بین الافغان سوق دهد.
قزاقستان قبلاً اقداماتی را برای کمک به احیای پتانسیل ریلی افغانستان انجام داده است. اداره راه آهن افغانستان و شرکت قزاقستانی Integra Construction قراردادی را برای از سرگیری کار ساخت و ساز یک شاخه راه آهن از ایستگاه رزناک تا ایستگاه رباطریان (43 کیلومتر) در اکتبر 2023 امضا کردند.
علاوه بر این، یکی دیگر از مزایایی که قزاقستان می تواند از آن بهره مند شود، مشارکت در صنعت معدن است زیرا گزارش شده است که افغانستان از نظر منابعی مانند مس، طلا، سنگ های قیمتی و غیره غنی می باشد. بر اساس بررسی تنها 30 درصد از خاک افغانستان، سازمان زمین شناسی ایالات متحده (USGS) ثروت منابع این کشور را حدود 1 تریلیون دالر تخمین زده است. این موضوع علاقه‌مندان زیادی مانند چین را به خود جلب کرده است و ممکن است قزاقستان را نیز مورد علاقه خود قرار دهد. ذبیح الله مجاهد، سخنگوی طالبان اخیراً اعلام کرد که انتظار می‌رود شرکت‌های قزاق، از جمله، در سال 2024 در بخش معدن، تولید انرژی و پروژه‌های برق آبی سرمایه‌گذاری کنند.
انگیزه های داخلی
اولین عامل در سیاست داخلی قزاقستان که بر رویکرد کنونی آن در قبال افغانستان تأثیر می گذارد، تغییر در ساختار اخیر است. در سپتامبر 2023، سریک جومانگارین، وزیر تجارت و همگرایی وقت، که به خاطر دیدگاه های عمل گرایانه خود در مورد رویکردهای قزاقستان در قبال افغانستان شناخته شده بود، به سمت معاون نخست وزیر ارتقا یافت. این نشان‌دهنده حمایت خط مقدم از دیدگاه‌های او در رابطه با ایجاد روابط اقتصادی عمل‌گرایانه با افغانستان تحت حاکمیت طالبان است و نشان می‌دهد که این روابط بیشتر در برنامه سیاست خارجی قزاقستان تقویت خواهد شد.
علاوه بر این، همچنین در سپتامبر 2023، تأسیس وزارت ترانسپورت اعلام شد که نشان دهنده آمادگی کشور برای توجه ویژه به پروژه های زیرساختی و حمل و نقل داخلی و بین المللی است.
اواخر سال گذشته، قزاقستان یک سفیر جدیدیبه نام علی خان یاسین گیلدیف را به کابل اعزام و در 29 دسمبر با متقی دیدار کرد.
یکی دیگر از عوامل داخلی که بر سیاست قزاقستان تأثیر می گذارد، افکار عمومی در مورد همکاری فعال با افغانستان است. الدانیز گوسینوف، کارشناس اهل قزاقستان، از مرکز تخصصی-تحلیلی هارتلند، به نشریه دیپلمات گفت که اتاق قزاقستان-افغانستان که در آپریل 2023 برگزار شد، انتقادها و نگرانی‌هایی را در میان بخشی از جمعیت قزاقستان برانگیخت. مردم از همگرایی کشورشان با دولتی که توسط یک “گروه تروریستی” اداره می شود ابراز نگرانی کردند.
اما از سوی دیگر، همانطور که در بالا توضیح داده شد، مقامات قزاقستان به وضوح اهمیت مشارکت افغانستان در پروسه های منطقه ای و مزایایی را که کشورهای آسیای مرکزی می توانند از مسیرهای قابل استفاده ترانس افغان به دست آورند، درک می کنند.
چالش های بالقوه سیاست قزاقستان در قبال افغانستان
دولت قزاقستان ضمن شکل‌دهی سیاست‌های نوظهور خود در قبال افغانستان، باید این واقعیت را در نظر بگیرد که دولت طالبان هنوز توسط جامعه جهانی به رسمیت شناخته نشده است. این وضعیت تا حدی غیرقابل پیش بینی می باشد.
مشکل مهم دیگر این است که بر اساس داده‌های سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO)، بیش از 20 سازمان تروریستی در خاک افغانستان فعالیت می‌کنند که در مجموع تعداد آنها تقریباً 10000 نفر است. اهداف بالقوه این گروه های مختلف لزوما به طور کامل شناخته نشده است، اما حضور آنها تهدیدی بالقوه برای منطقه است. این موضوع باعث نگرانی است زیرا برای بهره برداری مؤثر از پتانسیل مسیرهای ریلی فراافغانی به یک محیط امن نیاز است.
به منظور تحقق کامل مسیرهای تجاری که قزاقستان را به بنادر تجاری اصلی جنوب آسیا متصل می کند، ادامه توسعه روابط با ازبکستان برای قزاقستان بسیار مهم است. علیرغم مسیر مثبت کنونی روابط بین قزاقستان و ازبکستان، درگیری های احتمالی بین این دو وجود دارد که می تواند به برنامه های قزاقستان آسیب برساند.
در نهایت، سیاست قزاقستان در قبال افغانستان می تواند تا حدی با عضویت آستانه در اتحادیه اقتصادی اوراسیا مانع شود. الزام اجماع در اتحادیه در مورد برخی از سیاست های تجاری ممکن است بلندپروازی های قزاقستان در افغانستان را پیچیده کند، یا حداقل توانایی قزاقستان برای توسعه مستقل چنین روابط اقتصادی و تجاری را از بین ببرد.
نتیجه
پیامدهای اقتصادی و سیاسی جنگ در اوکراین مسلماً باعث شد که قزاقستان با جدیت بیشتری به سمت جنوب افغانستان و جنوب آسیا نگاه کند. با این حال، شایان ذکر است که اگرچه قزاقستان از همسایه شمالی خود چشم‌پوشی میکند، اما این ابتکار با منافع روسیه همخوانی دارد. روسیه یک ذینفع احتمالی از همان مسیرهای تجاری است که قزاقستان در حال حاضر بیشتر به آن علاقه مند است.
مقامات قزاقستان با کمک به توسعه مسیرها در سراسر افغانستان به دنبال دسترسی به بنادر آسیای جنوبی هستند. تحقق چنین مسیرهای تجاری مستلزم آن است که قزاقستان در جهت تقویت همکاری با سایر کشورهای آسیای میانه، یعنی ازبکستان، که در حال حاضر ساخت راه آهن بین الافغانی از ترمذ از طریق مزار شریف، کابل و به پیشاور پاکستان را مدیریت می کند، گام بردارد.
حذف اخیر طالبان از فهرست سازمان های تروریستی توسط قزاقستان، بیانگر نگرش آنها نسبت به دولت طالبان است و تعهد به همکاری نزدیک بیشتر را تأیید می کند. اگر صلح نسبی در افغانستان ادامه یابد، سیاست قزاقستان در قبال افغانستان با تعمیق همکاری ها به طور عملی پیش خواهد رفت.
