در 30 مارچ 2022، ملا عبدالغنی برادر، معاون نخست وزیر طالبان، ساخت کانال قوش تپه را آغاز کرد که مقدار قابل توجهی از آب را از آمودریا منحرف می سازد. این در حالیست کهک یک سوم از پروژه 285 کیلومتری در حال حاضر تکمیل شده است. کانال قوش تپه با بیش از 6 هزار کارگر در پنج سال آینده تکمیل می شود. بر اساس گزارش ها، تا یک سوم از آب آمودریا استفاده خواهد شد و چالشی قریب الوقوع برای کشورهای پایین دست، به ویژه ازبکستان و ترکمنستان ایجاد خواهد کرد.
گفت‌وگو درباره ساخت یککانال ده‌ها سال است که جریان دارد. جهان تاگانوا، کارشناس نیویورکی در امور امنیت آب، حکومت داری و دیپلماسی با تمرکز بر آسیای مرکزی در مصاحبه با نشریه دیپلمات توضیح داد: “بیش از 50 سال است که افغانستان به ساخت بند و منحرف سازی آب حوضه آمودریا می اندیشد تا بتواند زمین های بسیار خشک شمال کشور را آبیاری کند. با این حال، دهه‌ها ناآرامی و جنگ باعث وقفه در ساخت کانال شد.”
همانطور که تاگانوا خاطرنشان کرد، این ایده در دوران اشغال افغانستان توسط ایالات متحده تقویت شد. آژانس توسعه بین المللی ایالات متحده یک بررسی امکان سنجی برای ساخت این کانال را اعلام کرد. … ایالات متحده، به عنوان یک کشور، فاقد دیپلمات های آبی است. هیدرولوژیست های زیادی وجود دارد، اما دیپلمات های آب زیادی وجود ندارد، و این دو تخصص کاملاً متمایز هستند. بنابراین، مشخص نیست که آیا این مطالعات امکان سنجی انجام شده توسط دولت ایالات متحده، کل منطقه و تأثیر چنین ساخت و ساز زیرساختی بر کشورهای پایین دست را در نظر گرفته است یا خیر.
امروزه، تعجیل طالبان برای تکمیل کانال را می توان با عوامل متعددی توضیح داد. دشت های شمال افغانستان به دلیل تغییرات اقلیمی روز به روز خشک تر می شود و این کانال، آب را به آن مناطق خواهد رساند. ناامنی غذایی در افغانستان بالاست و این کشور را به شدت به کمک های خارجی برای نیازهای اولیه متکی کرده است. آبیاری بیشتر زمین و توسعه کشاورزی حداقل تا حدی از امنیت غذایی را فراهم می کند. جدای از آن، انتظار می رود این کانال برای یک چهارم میلیون نفر شغل ایجاد کند.
اگرچه افغانستان و ایران معاهده‌ای در رابطه با رودخانه هیرمند دارند، کابل بخشی از توافقنامه آبی فرامرزی با همسایگان شمالی خود نیست. تاکنون، آب آمودریا بر اساس توافقنامه آلماتی در سال 1992 بین کشورهای آسیای مرکزی تقسیم شده است. هیچ کدام شامل افغانستان نمی شود.
بوتا شاریپووا، کاندیدای دکترای همکاری در زمینه آب، جنگ و دیپلماسی در موسسه آب دانشگاه دلفت هلند (IHE-Delft) استدلال می کند: «از یک طرف منطقی است زیرا کشورهای آسیای مرکزی پس از شوروی با زبان مشترک، درک مشترک از مشکلات متحد شده اند. اشغال توسط اتحاد جماهیر شوروی برای بیش از هفت دهه “الگوها، شیوه ها، سنت های مدیریت آب” مشترک را ایجاد کرد، در حالی که افغانستان با سیاست های مختلف و چالش های خاص به تنهایی جدا شده بود.
آخرین توافقی که سال گذشته در عشق آباد حاصل شد، محدودیت‌هایی برای برداشت آب از حوزه‌های آمودریا و سیر دریا برای یک دوره اکتبر 2022 تا اکتبر 2023 تعیین کرد. از 55.4 میلیارد متر مکعب آب از حوزه آمودریا، 23.6 میلیارد متر مکعب به ازبکستان، 22 میلیارد مترمکعب به ترکمنستان و 9.8 میلیارد متر مکعب به تاجیکستان اختصاص خواهد یافت. از آنجایی که جمعیت ازبکستان 35 میلیون نفر و چاه ترکمنستان کمتر از 5 میلیون نفر است، مصرف مقادیر مشابه آب از این حوزه ممکن است ناعادلانه به نظر برسد. حتی برخی ترکمنستان را به خاطر هدر دادن آب سرزنش می کنند.
با این حال، تاگانوا توضیح داد: «ترکمنستان در واقع تنها به حوضه رودخانه آمودریا متکی است و از حوضه سیر دریا آب دریافت نمی کند (بر خلاف ازبکستان). منابع آب زیرزمینی کاملاً تحلیل رفته است. آنچه باقی می ماند سطح بالایی از شوری است.
روابط سیاسی و اقتصادی دیگری بین ترکمنستان و کشورهای بالادست وجود دارد که ترکمنستان در ازای دریافت کمی بیشتر آب، منابع انرژی را به کشورهای بالادست مساعده می دهد.
با تکمیل کانال قوش تپا پیش بینی می شود 17 میلیارد متر مکعب آب از حوضه برداشت شود. این مسئله ممکن است تأثیر چندانی بر تاجیکستان نداشته باشد، اما برای ترکمنستان و ازبکستان چالش های آینده ممکن است طاقت فرسا باشد. کشورهای آسیای مرکزی در حال حاضر به دلیل استفاده ناکارآمد از آب بدنام و شناسا هستند.
شاریپووا گفت: “بیشتر زیرساخت‌های مرتبط با آب در زمان شوروی ساخته شدند، زمانی که اقتصاد به شدت بر طبیعت اولویت داشت و بنابراین از آب به طور کامل با هدف به حداکثر رساندن منافع و سود حاصل از کشاورزی استفاده می‌شد. به همین دلیل تکنیک های صرفه جویی در مصرف آب در نظر گرفته نشد و متأسفانه ازبکستان و ترکمنستان کشورهایی هستند که باید با پیامدهای سیاست های مصرف آب در زمان شوروی مقابله کنند.”
کشاورزان و عموم مردم به طور یکسان اهمیت صرفه جویی در مصرف آب را نادیده می گیرند زیرا قیمت آب نسبتاً ارزان باقی می ماند. برای مثال، ارکین عبداللهاتوف، اقلیم شناس مستقر در تاشکند، به نشریه دیپلمات گفت: “آبیاری جویچه ای همچنان اصلی ترین [روش آبیاری مورد استفاده] در کشور ما است. سال‌ها است که درباره آبیاری قطره‌ای یا آبیاری بارانی یا روش‌های دیگر صحبت می‌کنیم، اما در حال حاضر واقعاً در عمل دیده نمی‌شود.”
تاگانووا همچنین به مشکل لوله های نشتی اشاره کرد که منجر به از دست رفتن مقادیر قابل توجهی آب قبل از رسیدن به محصولات می شود.
تاگانووا در پایان گفت: “بنابراین، نه تنها به تعمیر زیرساخت‌ها، بلکه سرمایه‌گذاری در فناوری‌های زیرساختی کارآمد آب نیز باید توجه زیادی شود تا از آب محافظت و استفاده بهینه‌تر شود.”
جدای از آن، برخی مناطق کشاورزی ترکمنستان و ازبکستان از رودخانه ها دور هستند. کانال های دست ساز که آب را به آن مناطق می رساند همیشه بتن ریزی نمی شوند. شاریپووا توضیح می‌دهد که این بدان معناست که آب نه تنها تبخیر می‌شود، بلکه در زمین نیز فرو می‌رود که منجر به از دست دادن قابل توجه آب می‌شود.
اخبار مربوط به ساخت قوش تپه باعث نگرانی قابل توجهی در پایین دست ازبکستان شده است، در حالی که ترکمنستان سکوت کرده است. ۸۰ درصد آب ازبکستان از رودخانه‌های مرزی زرافشان، آمودریا و سیر دریا تامین می‌شود. ما سالانه حدود 50 کیلومتر مکعب آب مصرف می کنیم که حدود 20 کیلومتر مکعب آن از آمودریا تامین می شود. عبداللهاتوف توضیح داد: “در سال 2022، 18 کیلومتر مکعب از آب آمودریا استفاده کردیم. در سال‌های اخیر جریان آب از رودخانه‌ها کاهش یافته و به ۴۰ تا ۴۲ کیلومتر مکعب نزدیک می‌شود.”
رشد جمعیت باعث افزایش تقاضا در مصرف آب در جهت رشد غذا شده است. جمعیت ازبکستان از 20 میلیون نفر در سال 1991 به 36 میلیون نفر در سال 2023 افزایش یافته است. تعداد تولد سالانه این کشور از نیم میلیون در سال 2000 به تقریباً یک میلیون در سال گذشته افزایش یافت.
علاوه بر این، افزایش جذب آب و تبخیر آب به دلیل تغییرات آب و هوایی، کمبود آب را در کشور تشدید کرده است. “در پایان قرن گذشته یا در آغاز این قرن، به طور متوسط تا 3 درصد از آب در مخازن طبیعی تبخیر شده و اکنون این شاخص از 10 درصد فراتر رفته است.”
با این حال، بزرگترین مشکل فراتر از کاهش آب برای کشاورزی است. استفاده ناکارآمد از آب آمودریا و سیر دریا برای تولید پنبه در رژیم شوروی و تداوم آن پس از استقلال کشورهای آسیای مرکزی باعث شد دریاچه آرال که زمانی چهارمین دریاچه بزرگ جهان بود، اساساً ناپدید شود. تاگانووا توضیح داد: “خشک شدن دریای آرال منجر به شور شدن خاک در نواحی آبی حوضه و سطح بالاتر شوری آب‌های زیرزمینی، همراه با شور شدن رودخانه‌ها و کانال‌های متعلق به آن شد.” با توجه به افزایش شوری آب، جمعیت محلی منطقه آرال (در قزاقستان، ازبکستان و ترکمنستان) با مشکلات تنفسی مختلف و سنگ کلیه مواجه هستند.
افزایش فراوانی طوفان ها سالانه 43 میلیون تن گرد و غبار و ماسه را از کف دریای خشک شده در هوا منتقل می کند. بر این اساس، میزان رسوب گرد و غبار یکی از بالاترین‌ها در جهان است و حاوی مقادیر زیادی نمک و آفت‌کش است.
با کاهش 15 تا 20 درصدی حجم آمودریا به دلیل ساخت کانال قوش تپه، انتظار می‌رود شوری و حجم و فراوانی طوفان‌های گرد و غبار در سراسر منطقه افزایش یابد.
نکته مثبت این است که وقتی مناطق سبز در شمال افغانستان با شروع جریان آب از طریق کانال قوش تپه پدیدار می شود، حداقل طوفان های گرد و غباری را که توسط باد افغانستان به بخش های جنوبی منطقه سرخان دریا در ازبکستان وارد می شود، کاهش می دهد.
ذخیره‌گاه زیست‌کره ایالتی آمودریا (فهرست شده توسط یونسکو) که در قسمت شمالی بخش پایین‌دست آمودریا قرار دارد، در صورت تکمیل کانال قوش تپه، یکی از مناطقی خواهد بود که از نظر اکولوژیکی آسیب‌دیده‌تر خواهد شد. مردم محلی در آنجا عمدتاً با کشاورزی و دامداری زنده می مانند، به این معنی که با آب کمتر، مشاغل کمتر و مهاجرت بیشتری ایجاد می شود. این ذخیره‌گاه همچنین یک زیستگاه طبیعی برای گوزن بخارا (همچنین به نام گوزن باختری شناخته می‌شود) است که توسط یونسکو در فهرست سرخ اتحادیه بین‌المللی حفاظت از طبیعت در فهرست سرخ گونه‌های در معرض خطر قرار گرفته است.
در اواخر مارچ 2023 یک هیئت ازبکستانی برای گفتگو با طالبان از افغانستان بازدید کرد، اما بیانیه رسمی که توسط وزارت امور خارجه منتشر شد مستقیماً به مذاکره در مورد پروژه قوش تپه اشاره نکرده است. سپس در ماه جون، شوکت حمرویف، وزیر زراعت و منابع آب، به سؤالات خبرنگاران محلی در مورد سفر کابل پاسخ داد و گفت که از نظر تاریخی و بر اساس شکل گیری آب امروز، افغانستان حق برداشت آب از آمودریا را دارد. حمرویف همچنین گفت که به زودی یک گروه کاری بار دیگر از کابل بازدید خواهد کرد و با هم روی ساخت این کانال کار خواهند نمود.
با پیشرفت ساخت کانال قوش تپه، مذاکرات بین افغانستان و پایین دست ازبکستان و ترکمنستان در مورد تخصیص آب آمودریا اهمیت بیشتری پیدا می کند. نه ازبکستان و نه ترکمنستان به طور رسمی حاکمیت طالبان را به رسمیت نشناخته اند و افغانستان هیچ معاهده آب فرامرزی با آسیای مرکزی را امضا نکرده است. کابل نه تنها مدعی هژمونی آبی در مذاکرات آینده برای تخصیص آب است، بلکه طالبان “تضمین امنیتی” را به کشورها ارائه کرده است
افغانستان می‌تواند در مورد چگونگی استفاده از آب آمودریا و میزان تصمیم به رهاسازی آن به کشورهای پایین دستی، نظر بیشتری داشته باشد، اما ترکمنستان و ازبکستان نیز اهرم‌های بسیار بزرگی برای مذاکره با طالبان و داشتن نقاط فشار بر ابن گروه دارند. تاگانووا گفت. “به طور خاص، هر دو کشور برق افغانستان را تامین می‌کنند، که به اعتقاد من تقریباً 80 درصد انرژی کل کشور را تشکیل می‌دهد و بسیاری از مسیرهای تجاری از ازبکستان و ترکمنستان عبور می‌کنند. بخشی از صادرات افغانستان از طریق این مسیرها انجام می شود، بنابراین اکثر کشورهای آسیای مرکزی قدرت کافی برای مذاکره مجدد با طالبان در آینده خواهند داشت.”
