همسایگان افغانستان در حال تجربه یک بازسازی مهم در معماری امنیتی خود هستند. جای تعجب نیست که بازیگران کلیدی منطقه، از جمله پاکستان، افغانستان، ایران و چین، در حال تطبیق برنامه‌های دفاعی و امنیتی خود برای مقابله با تهدیدهای فزاینده تروریسم داخلی و فرامرزی هستند. هم زمان، این کشورها در تلاش‌اند تا خلأ ایجاد شده در جنوب آسیا پس از خروج نظامی آمریکا از افغانستان و کاهش چشمگیر نفوذ سیاسی این کشور در منطقه را پر کنند.
این تغییرات باعث شده که اسلام‌آباد، کابل، تهران و پکن روابط متقابل خود و پیوندهایشان با قدرت‌های خارجی را مورد ارزیابی مجدد قرار دهند. نمونه‌ای از این پویایی منطقه‌ای جدید را می‌توان در تلاش‌های چین برای جذب کشورهای منطقه به مدار امنیتی و اقتصادی خود مشاهده کرد، همان گونه که ایران نیز در جستجوی شرکای راهبردی در شرق است تا بتواند بر چالش‌های پیچیده خود غلبه کند.
این تغییرات منطقه ای پیرامون افغانستانی شکل گرفته است که از لحاظ ایدئولوژیک ناامن بوده و به عنوان پناهگاهی برای تروریست‌ها عمل می کند، در حالی که همچنان به دنبال کسب مشروعیت بین المللی می باشد. در عین حال، پاکستان با بحران‌های سیاسی و حضور افراط گرایان دست و پنجه نرم می‌کند، اما می داند که به تنهایی قادر به مهار این تهدیدها نیست. در این میان، ایالات متحده که اولویت‌های ژئواستراتژیک خود را در جای دیگری تعریف کرده است، بیشتر نقش یک ناظر را در این تحولات منطقه‌ای ایفا می‌کند. آمریکا با خروج از افغانستان امیدوار بود که به دو دهه حضور نافرجام خود در این منطقه پایان دهد، اما با ادامه این سیاست عدم مداخله، ممکن است امنیت ملی خود را بیش از پیش در معرض خطر قرار دهد.
افزایش چالش‌های امنیتی و نزدیکی بیشتر همسایگان
با خروج نیروهای آمریکایی و متحدانش و از دست رفتن منابع استخباراتی ایالات متحده در افغانستان پس از تسلط طالبان، مسئولیت اصلی مقابله با تروریسم منطقه‌ای عمدتاً بر دوش پاکستان افتاده است. در میانه جون ۲۰۲۴، ارتش پاکستان عملیات نظامی “عزم استحکام” را برای پاکسازی مناطق مرزی کشور از تروریست‌ها آغاز کرد. اما آنچه در این عملیات جدید برجسته بود، اشاره نخست وزیر شهباز شریف به “همکاری منطقه‌ای” در مبارزه با تروریسم بود. این اظهارات، علاوه بر هدف قرار دادن پناهگاه‌های تروریستی در افغانستان، بر لزوم همکاری نزدیک تر با کشورهای منطقه مانند چین و ایران نیز تأکید داشت.
تقویت همکاری سه‌جانبه امنیتی همراه با چین و ایران، علاوه بر هم سویی با برنامه ضد تروریستی ۲۰۲۴ پاکستان، موسوم به طرح اقدام ملی، در راستای ابتکار امنیت جهانی چین و سیاست نگاه به شرق ایران نیز قرار دارد.
افزایش فعالیت‌های تروریستی در مرزهای غربی پاکستان با افغانستان و ایران باعث شده است که اسلام‌آباد برای بهبود همکاری امنیتی با همسایگانش تلاش کند. پناه دادن طالبان افغانستان به گروه تحریک طالبان پاکستان (TTP) همچنان یک چالش اساسی برای پاکستان محسوب می‌شود، در حالی که اختلافات اسلام آباد و تهران بر سر نحوه مقابله با تروریست‌های فرامرزی نیز یک مانع دیگر به شمار می‌رفت. مرز ۹۰۰ کیلومتری ایران و پاکستان در سال‌های اخیر به یکی از کانون‌های تروریستی تبدیل شده و نیروهای امنیتی هر دو کشور هدف حملات جدایی طلبان بلوچ و افراط گرایان سنی مانند گروه جیش العدل و داعش شاخه خراسان (ISKP) قرار گرفته‌اند.
بر خلاف افغانستان، اما، ایران و پاکستان تجربه‌های مشترکی در زمینه مبارزه با تروریسم دارند که حل اختلافاتشان را آسان تر می‌کند. در همین راستا، ایران و پاکستان به سمت یک مشارکت امنیتی گسترده تر حرکت کرده اند. همکاری ها فعلاً به موضوعات خاصی مانند حفاظت از کارگران چینی در پاکستان در برابر تهدیدهای تروریستی محدود شده است، اما ایران از احتمال گسترش این همکاری ها به سطح دفاعی وسیع تر سخن گفته است.
همکاری امنیتی گسترده تر میان ایران و پاکستان
در این راستا، در ماه گذشته، ژنرال محمد باقری، رئیس ستاد کل نیروهای مسلح ایران، به پاکستان سفر کرد و با ژنرال عاصم منیر، فرمانده ارتش پاکستان، و رئیس جمهور آصف علی زرداری دیدار داشت. در این نشست‌ها، پیشنهادهایی درباره تقویت همکاری دفاعی، تبادل اطلاعات، تولید مشترک تسلیحات و برگزاری مانورهای نظامی مشترک مطرح شد. علاوه بر این، پاکستان و ایران در حال آماده سازی برای اجرای عملیات‌های مشترک ضدتروریسم علیه جدایی‌طلبان بلوچ و داعش شاخه خراسان هستند.
در سال ۲۰۲۳، پاکستان، چین و ایران نخستین نشست سه‌جانبه ضدتروریسم را در سطح نهادهای امنیتی برگزار کردند و در آن توافق شد که همکاری‌های امنیتی بین آن ها نهادینه شود. در حالی که چین تلاش کرده است تا اسلام‌آباد و کابل را نیز برای همکاری های امنیتی به میز مذاکره بکشاند، اما تنش‌ها میان پاکستان و افغانستان همچنان مانع این امر شده است. با این حال، چین اخیراً موضع خود را به نفع پاکستان تغییر داده و از طالبان خواسته است که تعهدات ضد تروریستی خود را اجرا کند. این تغییر در بیانیه مشترک رئیس جمهور چین، شی جین پینگ، و رئیس جمهور پاکستان زرداری، در نشست اخیر پکن منعکس شد.
پیامدهای همکاری سه‌جانبه چین، ایران و پاکستان
تشدید همکاری‌های امنیتی میان چین، ایران و پاکستان ممکن است باعث بهبود تلاش‌های ضدتروریستی شود، اما این روند برای پاکستان با خطراتی نیز همراه خواهد بود. پاکستان همواره تلاش کرده است میان رقبای جهانی (چین و آمریکا) و رقبای منطقه‌ای (عربستان و ایران) توازن برقرار کند. ایجاد روابط امنیتی جدید با ایران می‌تواند این تعادل را برهم زده و اسلام‌آباد را مجبور به انتخاب بین طرف‌های درگیر کند.
افزایش همکاری نظامی با تهران ممکن است به تقویت قابلیت‌های دفاعی ایران کمک کند، امری که می‌تواند باعث افزایش تنش های این کشور با ایالات متحده و غرب شود. این وضعیت ممکن است پاکستان را در معرض انزوای دیپلماتیک و تحریم های احتمالی قرار دهد. همچنین، همکاری نزدیک تر با ایران و چین می‌تواند رابطه اسلام‌آباد با واشنگتن را تحت تأثیر قرار دهد، در حالی که ایالات متحده همچنان بازار اصلی صادرات پاکستان، منبع اصلی کمک‌های انکشافی، و تأمین کننده تجهیزات نظامی این کشور است.
تلاش چین و ایران برای گسترش روابط با افغانستان
در عین حال، چین و ایران در حال گسترش روابط راهبردی خود با افغانستان هستند. برخلاف غرب، که همچنان به دلیل مسائل حقوق زنان و ساختار حکومتی طالبان از عادی‌سازی روابط با کابل خودداری می کند، تهران و پکن به دنبال ادغام افغانستان در معماری امنیتی منطقه‌ای هستند.
رهبر ایران آیت الله خامنه ای، اخیراً دستور داده است که تعامل حداکثری با افغانستان دنبال شود. وزیر امور خارجه ایران، عباس عراقچی، در سفر به کابل بر اهمیت همکاری ضد تروریستی و تبادل اطلاعات تأکید کرده است. هم‌زمان، چین نیز پیشنهاد الحاق افغانستان به “ابتکار امنیت جهانی” خود را مطرح کرده است.
نتیجه‌گیری
با کاهش حضور آمریکا در منطقه، چین و ایران در حال پر کردن این خلأ امنیتی هستند. بدون یک استراتژی دقیق و تعامل دیپلماتیک پایدار، ایالات متحده ممکن است بیشتر نفوذ خود را در این منطقه استراتژیک از دست بدهد و با چالش‌های امنیتی جدیدی مواجه شود.
