مقاله: تحلیل گفتمان‌های جهان اسلام درباره ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان

ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان یک موضوع حیاتی برای مردم این کشور و همچنین یک موضوع چالش برانگیز برای جهان اسلام است. نویسندگان این مقاله از تحلیل گفتمان انتقادی برای تحلیل گفتمان های میانجی شده در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان استفاده کرده اند. جستجوهای آنلاین این تحقیق با استفاده از عبارات و عناوین کلیدی مانند «دختران محروم از تحصیل در افغانستان»، «ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان»، «ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان» و «گفتمان های جاری در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان» انجام شده است. در مجموع 62 مقاله جمع آورده شده و پس از حذف مقالات تکراری و نامربوط، 20 مقاله خبری انتخاب، بررسی، کدگذاری و تحلیل گردید. دیدگاه فوکو برای بررسی رابطه بین گفتمان و قدرت اتخاذ شد و مدل سه سطحی فرکلاف (1993) برای هدایت تحلیل گفتمان انتقادی به کار گرفته شده است. بر اساس نتایج حاصل از تحلیل، تقریباً همه کشورها، سازمان‌ها و رهبران کلیدی جهان اسلام، آموزش را حقی اساسی برای همه انسان‌ها از جمله زنان می‌دانند. آنها ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان را محکوم کرده اند. با این حال، طالبان واکنش‌های جهان اسلام را نادیده گرفته و بر تصمیم مخرب و منفی خود برای محروم سازی زنان از تحصیل متمرکز شده اند. نتایج نشان می دهد که تنها محکوم ساختن طالبان از تصمیم های اتخاذ شده در مورد زنان و دختران مخصوصا در بخش آموزش زنان کافی نیست و جهان اسلام باید اقدامات عملی را برای تضمین حقوق برابر در عرصه هایی مانند تحصیلات و کار برای زنان در این کشور انجام دهند.

مقدمه

تعلیم و تربیت به عنوان یکی از اساسات حقوق بشر، جایگزین دیگری در زندگی بشریت ندارد. منابع اولیه دینی اسلام به ویژه قرآن کریم بر اهمیت آموزش در زندگی انسان ها بدون توجه به تبعیض جنسیتی تأکید دارد. به عنوان مثال، خداوند در سوره علق می فرماید: «بخوان به نام پروردگارت که آفرید، كه انسان را از (نطفه و سپس‏) خون بسته آفريده است‏» (قرآن، 96:1-2). همچنین در سوره زمر می‌فرماید: «آیا کسانی که می‌دانند با کسانی که نمی‌دانند یکسانند؟! تنها خردمندان متذکّر می‌شوند!» (قرآن، 39:9). همچنین از انس بن مالک روایت شده است که حضرت محمد (ص) فرمودند: طلب علم بر هر مسلمانی واجب است (سنن ابن ماجه). به گفته پائولو فریره (1973)، آموزش و پرورشی که انسان ها (مرد و زن) را قادر می سازد یاد بگیرند که چگونه در فرآیند توسعه جهانی سهیم شوند، جایگزین دیگری ندارد. سدره اوپالی (2005) بیان کرد که آموزش ابزار اولیه برای تغییر در جوامع است.

با این حال، بر خلاف دستورات دینی، طالبان پس از بازگشت به قدرت در تاریخ اگست 2021، شروع به محدود نمودن زنان در بخش تحصیلات و آموزش کردند. در نهایت به بهانه اجرای دستورات دینی، آموزش زنان و دختران را در دسمبر 2022 ممنوع کردند. آقای نورالله منیر سرپرست وزارت معارف پیشین طالبان در سفر خود به ولایت ارزگان مدعی شد که مردم بر سر رفتن دختران خردسالشان به مکاتب اختلاف نظر دارند. اما مردم این ولایت و برخی ولایات دیگر ادعای او را رد کردند و از طالبان خواستند که مکاتب دخترانه را فوراً بگشایند (آسوشیتدپرس، 2022). بر اساس برخی اخبار، تحصیل زنان در افغانستان توسط طالبان ممنوع شده است. سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان به تمامی مؤسسات آموزشی دولتی و خصوصی در افغانستان دستور داد تا تحصیلات را برای زنان متوقف بسازند (الجزیره، 2022؛ بی بی سی نیوز، 2022).

طالبان بر اساس برنامه مبهم خود، دختران را از تحصیل در مکاتب و دانشگاه ها منع ساختند. آقای نداء محمد ندیم، سرپرست وزارت تحصیلات عالی دولت طالبان، گفت که آنها به دختران اجازه ادامه تحصیل در دانشگاه ها را نمی دهند. وزیر تحصیلات عالی طالبان از تصمیم در مورد ممنوعیت تحصیل زنان حمایت کرده و اظهار داشته است که برای جلوگیری از آموزش های مختلط در کشور، لازم است دانشجویان دختر از رفتن به دانشگاه ها منع شوند (صدای آزادی، 2022؛ الجزیره، 2022؛ یورونیوز، 2022؛ رویترز. ، 2022؛ گاردین، 2022). این در حالیست که ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان باعث ناامیدی ایجاد تحول در افغانستان شد و به دنبال آن محکومیت های بین المللی صورت گرفت (بی بی سی نیوز، 2022).

بازگشت طالبان به قدرت در سال 2021 و حاکمیت مجدد آنها در افغانستان را می توان برای زنان یک اتفاق ناخوشایند تلقی کرد. همه می دانیم که طالبان که یک گروه شبه نظامی است و به سیاست های سفت و سخت خود در دوره اول حاکمیت از سال 1996 تا 2001 معروف هستند (صالح، 2023). طالبان در اولین دوره حضور خود از سال 1996 تا 2001 در افغانستان به دلیل خشونت علیه زنان بدنام بودند و تحت حکومت آنها زنان اجازه تحصیل و کار را نداشتند و پس از بازگشت به قدرت در افغانستان در سال 2021 نیز همین قانون را اعمال کرده اند. (مک کوین و همکاران، 2022). یکی از دلایلی که طالبان برای توجیه تصمیم خود در مورد ممنوعیت تحصیل زنان ذکر کرده اند، مسئله حجاب است. حجاب (پوشش اسلامی) مسئله بسیار مهمی برای زنان مسلمان است. اما در جوامع مختلف مسلمان، حجاب بر اساس مسائل اجتماعی، فرهنگی و سیاسی دارای سطوح مختلفی از اهمیت است (میزل، 2023). این در حالی است که دختران مسلمان به بهانه بی حجابی و بهانه های دیگر در کشورهای اسلامی از تحصیل و رفتن به مکتب و دانشگاه محروم نشده اند و این مسئله تنها در افغانستان تحت حاکمیت طالبان رخ داده است.

آموزش مدرن زنان در افغانستان در سال 1920 آغاز شد و تا پایان سیطره حکومت اسلامی افغانستان به رهبری رئیس جمهور پیشین پروفسور برهان الدین ربانی که از علمای مسلمان تحصیلکرده بود در کابل در سال 1996 ادامه یافت. طالبان در سال 1996 کنترل اکثر مناطق افغانستان، از جمله پایتخت (کابل) را به دست گرفت، تحصیل زنان را در اکثر نقاط کشور ممنوع ساختند، به جز مناطقی که تحت کنترل حکومت اسلامی باقی مانده بودند. پس از سرنگونی طالبان از قدرت در سال 2001، درهای مکاتب و دانشگاه ها به روی همه دختران کشور باز شد. مجدداً طالبان پس از بازگشت به قدرت برای دوره دوم در ماه اگست 2021، تحصیل زنان را محدود و در نهایت ممنوع کرد. قبل از بازگشت طالبان، حدود یک میلیون و 444 هزار دختر به مکتب و حدود 112 هزار دانشجوی دختر به دانشگاه های افغانستان می رفتند. در سال 2018، از 3.8 میلیون متعلم مکاتب، 38 درصد (یک میلیون و 444 هزار) دختر بودند (زیراک، 2021). در سال 2020 تعداد دانشجویان دانشگاه حدود 400 هزار نفر که 28% آن (112 هزار) دختران بودند (هشت صبح، 2020).

علاوه بر این، در کشورهای مختلف که زنان می توانند یاد بگیرند و فعال باشند، سهم قابل توجهی در مسائل علمی داشته اند. بر اساس برخی از آثار علمی، زنان در برخی مناطق و کشورها مشارکت نسبتاً بیشتری دارند (اتکینسون و همکاران، 2019). بر اساس نتایج برخی از مطالعات (به عنوان مثال سروری و همکاران، 2016؛ قهار سروری و عبدالوهاب، 2017؛ سروری و همکاران، 2023)، در برخی از کشورهای تحت حاکمیت مسلمان، مانند مالزی، که زنان مجاز به دریافت تحصیل، کار و مشارکت در فعالیت‌های اجتماعی، فرهنگی و سیاسی هستند، تعداد دانشجویان دختر در مؤسسات تحصیلی عالی بیشتر از دانشجویان پسر است و دانشجویان دختر نسبتاً فعال‌تر هستند و با همسالان خود از فرهنگ‌ها و جوامع مختلف تعامل بیشتری دارند. در افغانستان، متعلمین و دانشجویان دختر که علاقمند شرکت در فعالیت‌های آموزشی و غلبه بر چالش‌های مرتبط با تحصیل هستند، حتی ممکن است مورد آزار و اذیت قرار گیرند. اگرچه برخی از متعلمین و دانشجویان دختر در برخی مؤسسات آزار و اذیت را تجربه کردند (اورفان و همکاران، 2022)، این در حالیست که متعلمین و دانشجویان دختر و پسر سطوح بالاتری از خودآگاهی و خودکنترلی را گزارش کردند. با این حال، تصمیم طالبان برای ممنوعیت تحصیل زنان، دختران افغان را از دستیابی به آرزوهای تحصیلی خود باز داشته است.

پس از ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان، واکنش‌هایی از سوی برخی از رهبران، مقامات و سازمان‌های جهان اسلام صورت گرفت. اما آنها هم نتوانستند تغییراتی در تصمیمات طالبان ایجاد کنند. ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان به بهانه اجرای دستورات دینی و تحلیل گفتمان‌های میانجی غالب جهان اسلام در این زمینه می‌تواند مطالعه مفید و جالبی باشد.

برخی از سوالات کلیدی تحقیقاتی از تصمیم طالبان برای ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان و واکنش های جهان اسلام به وجود آمده است. چه منابع اسلامی می تواند زمینه ساز ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان به بهانه اجرای دستورات اسلامی در افغانستان باشد؟ واکنش جهان اسلام به تصمیم طالبان در مورد ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان چگونه بوده است؟ گفتمان غالب در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان چیست؟

تحلیل گفتمان انتقادی می تواند روشی مفید برای پاسخگویی به چنین پرسش هایی باشد. به عقیده ون دایک (1998)، تحلیل گفتمان انتقادی بر مطالعه انواع گفتمان های گفتاری و نوشتاری متمرکز است که بر موضوعات مختلفی از جمله استیلاء یا تسلط، تبعیض و نابرابری در یک جامعه تمرکز دارد. علاوه بر این، گفتمان جنبه قدرتمندی از ارتباطات است و تحلیل گفتمان دارای گرایش میان رشته ای است. بر اساس فوکو (1972)، گفتمان را نمی توان به طور ذهنی به کلمات و زبان تعمیم داد، بلکه اجزای اساسی گزاره ها را تشکیل می دهد و تحلیل گفتمان دارای یک روند میان رشته ای است (یانگ و سان، 2010). تحلیل گفتمان انتقادی، به عنوان یک مفهوم گسترده تر، بر رابطه و استفاده از زبان در جوامع و تأثیرات آن بر گفتمان های جاری تمرکز دارد (بلومارت، 2005؛ جرگنسون و فیلیپس، 2002؛ ون دایک، 1998).

تحلیل گفتمان های جاری در جهان اسلام در مورد تصمیم یاد شده طالبان در افغانستان ممکن است اطلاعات مفیدی را به ادبیات مرتبط بیافزاید.

روش شناسی

مقاله حاضر بر تحلیل گفتمان انتقادی گفتمان های جاری در جهان اسلام در رابطه با ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان متمرکز شده است. جستجوی های آنلاین این تحقیق با استفاده از عبارات و عناوین کلیدی مانند «دختران محروم از تحصیل در افغانستان»، «ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان»؛ «ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان» و «گفتمان های جاری در جهان اسلام در مورد آموزش زنان در افغانستان» انجام شده است که در مجموع 62 مقاله جمع آورده شده و پس از حذف مقالات تکراری و نامربوط، 20 مقاله خبری انتخاب، بررسی، کدگذاری و تحلیل شد.

برای انجام این پژوهش از تحلیل گفتمان انتقادی به عنوان چارچوب تحلیل گفتمان استفاده شد. مدل سه وجهی فرکلاف (1993) که شامل متن، شیوه های گفتمانی و عملکردهای اجتماعی است و بر سه سطح تحلیل (سطوح کلمه، متن و هنجارهای اجتماعی) تمرکز دارد، به عنوان چارچوب تحلیل گفتمان انتقادی برای بررسی های ما استفاده شد. چارچوب سه وجهی فرکلاف (1993) و رویکرد او به تحلیل گفتمان انتقادی بر روابط بین زبان و قدرت، زبان و تغییرات اجتماعی و گفتمان و مسائل و عملکردهای اجتماعی فرهنگی متمرکز است. تحلیل گفتمان انتقادی که توسط نظریه‌های پساساختارگرای فوکو پشتیبانی می‌شود که به گفتمان به‌عنوان چیزی فراتر از گفتار صرف و به‌عنوان منبع قدرت، سیستمی از تفکر و شیوه‌ای برای ساخت واقعیت‌های ما می‌نگرند (چمبون 1999؛ فوکو 1972؛ فوکو 1979؛ گوتینگ 1994؛ پارکر 1992). تحلیل گفتمان انتقادی یکی از تحلیل‌های گفتمان تحلیلی است که عمدتاً بر ارزیابی سلطه، نابرابری و سوء استفاده از قدرت انجام شده، تکراری و مقاومت شده در بافت سیاسی و اجتماعی توسط متن گفتاری و نوشتاری متمرکز است (ون دایک، 2001). بر اساس برخی از محققان (مانند کارول، 2004؛ ووداک، 2001)، اصطلاح «انتقادی» در تحلیل گفتمان انتقادی بر بررسی و درک اهداف و دیدگاه‌های مختلف استفاده از زبان و پیام‌های زبانی مرتبط با اجتماعی، اقتصادی، سیاسی و مسائل دیگر متمرکز است.

حدود نیم قرن پس از انتشار اولین اثر دانشگاهی تحت عنوان «تحلیل گفتمان» در سال 1952 و بر اساس ارتباط آن با چندین حوزه، حوزه تحلیل گفتمان رشد سریعی را تجربه کرد (یانگ و سان، 2010). مطابق با این روند، مقاله ما گفتگوهای اینترنتی و رسانه ای شده توسط رهبران و مقامات کلیدی در کشورها و سازمان های اسلامی را جمع آوری کرده و تحلیل گفتمان انتقادی را در مورد ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان اعمال کردیم.

نتایج

از تحلیل متون انتخاب شده دو مضمون پدید آمد: آموزش زنان از منظر اسلام و گفتمان غالب در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان. بر اساس تجزیه و تحلیل های بدست آمده، محققان این مقاله این موضوعات را بررسی خواهند کرد.

تحصیلات زنان از دیدگاه اسلام

به عنوان اولین مضمون تحلیل، تحصیلات زنان از منظر اسلام در منابع اصلی اسلامی جایگاه بخصوصی دارد. تمامی اظهارات رهبران، کشورها و سازمان های مرتبط با جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان، از آموزش زنان حمایت می کند. قرآن کریم به عنوان اصلی ترین منبع، بارها و بدون توجه به تبعیض جنسیتی، بر اهمیت یادگیری، تفکر و آگاهی در زندگی انسان تأکید می کند. به عنوان مثال، خداوند در آیه اول سوره علق می فرماید: «بخوان به نام پروردگارت که آفرید، كه انسان را از (نطفه و سپس‏) خون بسته آفريده است» (قرآن 96:1) و همچنین در سوره نحل می فرماید: «پس اگر نمی دانید از صاحبان علم بپرسید» (قرآن 16:43).

با اینکه منابع اصلی دین اسلام از جمله قرآن کریم بر تربیت انسان (زن و مرد) بدون تبعیض جنسیتی تاکید دارد، طالبان با درک ناقص دینی خود، تحصیل زنان را به بهانه اجرای دستورات دینی ممنوع ساختند. آنها تمام دستورات دینی را در مورد اهمیت آموزش برای دختران و پسران نادیده گرفته اند و دختران را از تحصیل محروم کرده اند. علاوه بر این، آیات مختلف قرآن کریم، منبع اصلی دینی اسلام، از همه انسان ها (زن و مرد) می خواهد که بخوانند، پرسش کنند، اندیشه کنند و بدانند. با وجود این، طالبان زنان را از حقوق تحصیلی محروم ساختند.

وزیر معارف وقت طالبان در سفر به ولایت ارزگان افغانستان اظهار داشت که مردم افغانستان به ویژه مردم ولایت ارزگان مخالف فرستادن دختران 16 سال به بالا به مکاتب هستند (الجزیره، 2022). با این حال، این ادعا توسط مردم ارزگان و سایر ولایات رد شد (سایین، 2022). از آنجایی که طالبان در مورد ممنوعیت تحصیل زنان تصمیم گرفتند، این موضوع با مخالفت بسیاری از مردم مخصوصا زنان مواجه شد و تظاهراتی را به نشانه مخالفت با این تصمیم تدارک دیدند (رویترز، 2022).

آموزش یک نیاز ضروری در زندگی انسان به شمار می رود. همه انسانها (زن و مرد)، بدون تبعیض، از حقوق برابر برای یادگیری و آگاهی از چگونگی زندگی مؤثر برخوردارند. مردم در مناطق و ولایات مختلف از طالبان خواستند که درهای مکاتب را به روی دخترانشان باز کنند (پاچا، 2022). با این حال، سرپرست وزارت تحصیلات عالی طالبان از تصمیم آنها در مورد ممنوعیت تحصیل زنان دفاع و از تصمیم طالبان حمایت نمود (یورونیوز، 2022).

ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان واکنش های جدی جهان اسلام را به دنبال داشت و اکثر کشورها و سازمان های اسلامی تصمیم مذکور را محکوم کردند. حسین طه، دبیرکل سازمان همکاری اسلامی، بر اساس یک مقاله خبری تحت عنوان “کمپین اسلامی جهانی علیه طالبان برای ممنوعیت تحصیل زنان” در نشستی به تاریخ 29 دسمبر 2022، ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان را تصمیمی مخالف اسلام خواند و از همه کشورهای اسلامی خواست تا یک کمپین مشترک علیه محرومیت زنان از تحصیل توسط طالبان بگیرند (خالد، 2022). در همان زمان، امام اعظم الازهر، احمد الطیب، ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان را محکوم کرد و گفت که اسلام مخالف چنین تصمیماتی است که زنان را از تحصیل محروم می کند (بینش، 2022). داکتر الطیب، امام اعظم الازهر، همانطور که در خبری با عنوان «امام الازهر: ممنوعیت تحصیل زنان مغایر با شرع است» اظهار داشته است:

مسلمانان و غیرمسلمانان مخالف این اعتقاد و یا پذیرش این ادعا که ممنوعیت تحصیل زنان در اسلام تایید شده است، هستند. در واقع، اسلام چنین ممنوعیتی را قاطعانه محکوم می کند، زیرا با حقوق قانونی که اسلام به طور یکسان برای زن و مرد تضمین می کند در تضاد است.

با نگاهی به سطح جهانی این متن، بر اساس وجهه نخست مدل سه بعدی فرکلاف (1993)، از عبارت «قاطعانه محکوم می کند» (بینش، 2022) برای رد رابطه بین اسلام و تصمیم طالبان در مورد ممنوعیت استفاده می شود. برای احقاق آموزش زنان عبارت «به طور مساوی تضمین می کند» تأکید می شود که اسلام از آموزش زنان حمایت می کند. بر اساس وجهه دوم مدل، گفتمان (متن) تولید شده مبتنی بر منابع اسلامی است. سطح عمل اجتماعی اهمیت آموزش زنان را در میان مسلمانان نشان می دهد، جایی که مردم جنبه ها و آموزه های واقعی اسلام را می شناسند.

رجب طیب اردوغان رئیس جمهور ترکیه بر اساس یک مطلب خبری تحت عنوان (اردوغان ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان را «غیر اسلامی» خواند)، ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان را محکوم کرد و آن را یک تصمیم غیر اسلامی و غیرانسانی خواند و همچنین گفت که چنین اقدامی ممنوع است. چیزی در اسلام وجود ندارد (سویلو، 2023). بر اساس این نوشته، آقای اردوغان چنین اظهار داشته است:

در دین ما چنین مسئله ای وجود ندارد. هیچ کس نباید چنین ممنوعیتی را بر اساس اسلام تعریف کند. اسلام چنین چیزی را قبول ندارد. برعکس، ما عضوی از دینی هستیم که می گوید: «ز گهواره تا گور دانش بجوی»

رئیس جمهور اردوغان بر اساس سخنان و تحلیل گفتمانی متن، رابطه اسلام و تصمیم طالبان در مورد ممنوعیت تحصیل زنان را رد می کند. همچنین واضح است که گفتمان بر اساس منابع اصلی اسلامی است و بر تشویق دانش جویی از طریق اسلام متمرکز است.

گفتمان غالب جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان

بر اساس مقالات مختلف خبری (مانند الجزیره، 2022؛ آسوشیتدپرس، 2022؛ برناما، 2022؛ خالد، 2022؛ سویلو، 2023؛ یورونیوز، 2022؛ رویترز، 2022؛ عقیل، 2022، بینش، 2022، بینش) گفتمان جهان اسلام از آموزش زنان حمایت می کند و تقریباً همه کشورها و سازمان های اسلامی ممنوعیت مکاتب توسط طالبان را محکوم کردند. برای نمونه کشورهای اسلامی مانند ترکیه، عربستان سعودی و قطر با ممنوعیت تحصیل زنان مخالفت کردند (آسوشیتدپرس، 2022؛ یورونیوز، 2022). بر اساس یک مقاله خبری با عنوان «عربستان سعودی و ترکیه ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان را محکوم کردند»، وزارت خارجه عربستان سعودی از محرومیت زنان افغان از تحصیل در دانشگاه «تعجب و ابراز تاسف» کرد (NBC، 2022). مولود چاووش‌اوغلو، وزیر امور خارجه ترکیه، از طالبان خواست تا تصمیم خود را تغییر دهند.

آموزش زنان چه پیامدهای منفی دارد؟ چه ضرری برای افغانستان دارد؟ … آیا این ممنوعیت تفسیر اسلامی دارد؟ برعکس، دین ما اسلام مخالف آموزش نیست و همه را تشویق به تحصیل و علم می کند. (NBC News، 2022).

وزیر امور خارجه اندونزی در یک مقاله خبری با عنوان «نگرانی عمیق» اندونزی از تعلیق تحصیل زنان توسط طالبان توسط طالبان، ابراز نگرانی و نارضایتی از تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان کرد و تحصیل را حق اصلی همه بشریت (مرد و زن)  خواند (عقیل، 2022). علاوه بر این، بر اساس یک مقاله خبری تحت عنوان «مالزی امیدوار است افغانستان در مورد ممنوعیت حضور زنان در دانشگاه ها تجدید نظر کند»، از طریق ارسال نامه ای به ندا محمد ندیم سرپرست وزارت تحصیلات عالی، داکتر خالد نورالدین وزیر تحصیلات عالی مالزی خواستار بازنگری در تصمیمش شد. وی ممنوعیت تحصیل زنان را تصمیمی مضر برای رشد تحصیلی مسلمانان خواند (برنما، 2022). بر اساس این مقاله، وزیر تحصیلات عالی مالزی گفت:

من بر این باورم که آموزش برای زنان افغان آنها را به یک سرمایه ارزشمند برای ملت خود تبدیل می کند و به ایجاد انعطاف پذیری، ثبات و انسجام اجتماعی قوی در جهت ملت سازی کمک می کند (برنما، 2022).

نقل قول از وزیر تحصیلات عالی مالزی بر اهمیت آموزش در توسعه انسانی و تبدیل زنان به دارایی های ارزشمند به عنوان گام های ضروری برای یکپارچگی اجتماعی، ملت سازی و ثبات در کشور تمرکز دارد.

در ادامه، بر اساس برخی اخبار از این تحلیل، وزرای خارجه ایران، امارات و قطر ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان را محکوم کرده و این تصمیم را خلاف آموزه‌های اسلامی و مخالف حقوق اساسی بشر دانستند («محکومیت امارات متحده عربی» 2022 ؛ NBC News، 2022؛ TOLONEnews، 2023). امیر عبداللهیان، وزیر امور خارجه کشور ایران در دیدار با همتای قطری خود، بر اساس خبری با عنوان «عبداللهیان می گوید ممنوعیت تحصیل زنان برخلاف موازین اسلامی است»، ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان را تصمیمی اشتباه و نادرست دانسته و به نفع اسلام نخواهد بود(TOLONews، 2023).

با این حال، طالبان بر این باورند که تصمیم آنها در مورد ممنوعیت تحصیل زنان بر اساس شرافت زنان و منافع ملی است (الجزیره، 2022). سرپرست وزارت تحصیلات عالی تمامی محکومیت های بین المللی در مورد تصمیم طالبان در مورد ممنوعیت تحصیل را رد کرده و از تصمیم مذکور دفاع کرده است. سرپرست پیشین وزارت معارف مدعی شد که مردم افغانستان با فرستادن دختران خود به مکتب موافق نیستند (یورونیوز، 2022؛ پاچا، 2022). در مقابل، مردم در مناطق مختلف افغانستان با تصمیم طالبان در مورد ممنوعیت تحصیل زنان مخالفت کردند، ادعای نامبرده سرپرست وزارت معارف پیشین طالبان را رد کردند و از اداره موقت طالبان خواستند که به دختران و زنان افغانستان اجازه دسترسی به مکتب و دانشگاه را بدهد. (رویترز، 2022؛ پاچا، 2022).

بر اساس تجزیه و تحلیل های انجام شده، متون انتخاب شده تحت هر دو موضوع، از آموزش زنان حمایت می کند و از تصمیم طالبان در مورد ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان چشم پوشی می کند. در بخش بعدی به موضوعات ذکر شده با جزئیات بیشتری پرداخته خواهد شد.

بحث و نتیجه گیری

تحقیقات ما گفتمان های میانجی شده در جهان اسلام را در مورد ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان ارزیابی کرد. جستجوهای آنلاین این تحقیق با استفاده از عبارات و عناوین کلیدی مانند «دختران محروم از تحصیل در افغانستان»، «ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان»، «ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان» و «گفتمان های جاری در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان» انجام شده است. در مجموع 62 مقاله جمع آورده شده و پس از حذف مقالات تکراری و نامربوط، 20 مقاله خبری انتخاب، بررسی، کدگذاری و تحلیل شد.

علاوه بر مقالات خبری انتخاب شده برای تحلیل، تحصیلات زنان نیز بر اساس منابع دینی اصلی اسلام مورد ارزیابی قرار گرفت. هم قرآن کریم و هم حدیث نبوی به عنوان منابع اصلی از تصمیم طالبان در مورد ممنوعیت تحصیل زنان حمایت نمی کنند. آیات مختلف قرآن کریم و احادیث نبوی به عنوان منابع اصلی اسلام، تعلیم و تربیت را جزء ضروری زندگی بشریت (زن و مرد) معرفی می کنند. قرآن از همه انسانها می خواهد که بخوانند، اندیشه کنند، سوال و طلب علم کنند و حضرت محمد(ص) طلب علم را وظیفه همه مسلمانان معرفی کرده است (قرآن، 96:1-2؛ قرآن، 16:43؛ قرآن، 39:9؛ سنن ابن ماجه).

بر اساس تحلیل گفتمان های غالب در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان، اکثر رهبران، علما و سازمان ها (مانند دبیرکل سازمان همکاری اسلامی (OIC)، امام اعظم الازهر، رئیس جمهور ترکیه، وزرای خارجه عربستان سعودی، اندونزی، ایران، مالزی و غیره) با تصمیم طالبان مبنی بر ممنوعیت تحصیل زنان مخالفت کردند و آن را اقدامی غیر اسلامی خواندند و بر احترام به حقوق آموزشی زنان تاکید کردند. (عقیل، 2022؛ آسوشیتدپرس، 2022؛ برناما، 2022؛ بینش، 2022؛ یورونیوز، 2022؛ خالد، 2022؛ سویلو، 2023).

آقای حسین طه دبیرکل سازمان همکاری اسلامی، رئیس دومین سازمان بزرگ جهان پس از سازمان ملل و بزرگترین سازمان جهان اسلام، تصمیم طالبان در مورد ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان را محکوم کرد و آن را اقدامی علیه اسلام خواند. داکتر احمد الطیب، امام بزرگ الازهر (دانشگاه الازهر مصر) به عنوان یک شخصیت مهم مذهبی در جهان اسلام، ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان را محکوم کرد و از مخالفت اسلام با محرومیت زنان از تحصیل سخن گفت. اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، تصمیم طالبان در مورد آموزش زنان را اقدامی غیراسلامی و غیرانسانی خواند و گفت که ما نمی توانیم نمونه ای از ممنوعیت تحصیل زنان را در اسلام بیابیم (خالد، 2022؛ سویلو، 2023؛ بینش، 2022).

وقتی چنین رهبران و شخصیت‌های کلیدی جهان اسلام ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان را محکوم می‌کنند و این تصمیم را خلاف ارزش‌های اسلامی و غیرانسانی توصیف می‌کنند، کاملاً واضح است که تصمیم طالبان برخلاف تمام ارزش‌ها و آموزه‌های اسلامی است. اسلام انسانها را بدون توجه به تبعیض جنسیتی به خواندن، آموختن، تفکر و دانش جویی تشویق می کند.

بر اساس منابع اصلی دین اسلام و نیز بر اساس تحلیل گفتمان های جاری در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان، اسلام و جهان اسلام از تحصیل زنان حمایت می کنند، تحصیل را به عنوان یک حق اساسی هم برای مردان و هم برای زنان می دانند و هر تصمیمی که بشریت (زنان و مردان) را از تحصیل محروم می‌کند را رد می‌کند (آسوشیتدپرس، 2022؛ برناما، 2022؛ بینش، 2022؛ سویلو، 2023؛ یورونیوز، 2022؛ عقیل، 2022؛ بینش، 2022). بنابراین، گفتمان غالب در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان، مخالف تصمیم آنها در مورد تحصیل زنان است و از دسترسی همه مردان و زنان به آموزش حمایت می کند.

با این حال، برخلاف تمام دستورات دینی، برخلاف درخواست‌های مکرر مردم افغانستان و همچنین برخلاف خواسته‌های رهبران، علما و شخصیت‌های کلیدی جهان اسلام، طالبان تلاش کرده‌اند از تصمیم خود در مورد ممنوعیت تحصیل زنان دفاع کنند (رویترز، 2022; گاردین، 2022). طالبان تصور می کنند که با ممانعت از حضور زنان در مکاتب و دانشگاه ها به آنها احترام می گذارند (الجزیره، 2022). طالبان تصمیم خود را بر اساس خواسته ها و منافع مردم افغانستان ترسیم کردند (پاچا، 2022)، و تمام انتقادات بین المللی را رد می کنند (یورونیوز، 2022). با این حال، بر اساس شواهد، به جز اقلیتی از افراد بی سواد در برخی مناطق کشور، مردم در اکثر نقاط افغانستان می خواهند دختران خود را به مکاتب و دانشگاه بفرستند و از تحصیل زنان حمایت می کنند. قبل از فروپاشی دولت قبلی افغانستان در ماه اگست 2021 بر اساس توافق نامشخص بین ایالات متحده و طالبان، حدود یک میلیون و 444 هزار متعلم دختر و حدود 112 هزار محصل دختر در دانشگاه های افغانستان مشغول تحصیل بودند(هشت صبح، 2020؛ زیراک، 2021). پس از ممنوعیت تحصیل زنان، مردم ولایات مختلف از طالبان خواستند که دست از ممنوعیت تحصیل زنان بردارند و درهای مکاتب و دانشگاه ها را به روی زنان و دختران بگشایند.

نکته پایانی

تحقیق ما بر تحلیل گفتمان انتقادی گفتمان های جاری در جهان اسلام در رابطه با ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان متمرکز بود. جستجوهای آنلاین این تحقیق با استفاده از عبارات و عناوین کلیدی مانند “دختران محروم از تحصیل در افغانستان”، “ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان”، “ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان” و “گفتمان های جاری در جهان اسلام در مورد ممنوعیت تحصیل زنان در افغانستان” انجام شده است. در مجموع 62 مقاله جمع آورده شده و پس از حذف مقالات تکراری و نامربوط، 20 مقاله خبری انتخاب، بررسی، کدگذاری و تحلیل شد. دیدگاه فوکو برای بررسی رابطه بین گفتمان و قدرت اتخاذ شد و مدل سه سطحی فرکلاف (1993) برای هدایت تحلیل گفتمان انتقادی به کار گرفته شده است. بر اساس نتایج حاصل از تحلیل، تقریباً همه کشورها، سازمان‌ها و رهبران کلیدی جهان اسلام، آموزش را حقی اساسی برای همه انسان‌ها از جمله زنان می‌دانند. آنها ممنوعیت تحصیل زنان توسط طالبان در افغانستان را محکوم کرده اند.

با این حال نتایج نشان می دهد، به جز اقلیتی از افراد بی سواد در برخی مناطق کشور، مردم در اکثر نقاط افغانستان می خواهند دختران خود را به مکاتب و دانشگاه بفرستند و از تحصیل زنان حمایت می کنند. پس از ممنوعیت تحصیل زنان، مردم ولایات مختلف از طالبان خواستند که دست از تحصیل زنان بردارند و درهای مکاتب و دانشگاه ها را به روی زنان و دختران بگشایند. اما طالبان واکنش‌های جهان اسلام و مردم این کشور را در مورد تصمیم مخرب خود برای محروم کردن زنان از تحصیل در افغانستان نادیده گرفته است. نتایج حاکی از آن است که محکومیت تصمیم طالبان در مورد تحصیل زنان و شرکت در برخی نشست های رسانه ای در رابطه با این موضوع به خودی خود کافی نیست و جهان اسلام باید اقدامات عملی شدیدی را انجام دهد تا زنان از حقوق برابر در تحصیل و کار در این کشور برخوردار شوند.

• نویسندگان: عبدالقهار سروری و محمد عدنان حامدی
• دانشگاه مالایا، مالزی