در جریان یک صد و پنجاهمین نشست اتحادیه بین المجالس (IPU) که در هفتم آپریل در تاشکند برگزار شد، شوکت میرضیایف، رئیس جمهور ازبکستان بار دیگر از جامعه جهانی خواست تا افغانستان را منزوی نسازد. او بر اهمیت گفتگوی سازنده با حکومت فعلی افغانستان تأکید کرد و این کشور را بخش جدایی ناپذیر آسیای مرکزی خواند. میرضیایف گفت: «ما باور داریم که جلوگیری از انزوای افغانستان در سطح جهانی، امری حیاتی است» و افزود که ازبکستان در این زمینه روی حمایت پارلمان های جهان حساب می کند.
این نخستین باری نیست که تاشکند از ثبات دولت افغانستان حمایت می کند. پس از تسلط طالبان بر افغانستان در سال ۲۰۲۱ و خروج نیروهای آمریکایی، سران سازمان همکاری شانگهای (SCO) در ۱۷ سپتامبر همان سال گرد هم آمدند. در این نشست، میرضیایف خواستار آزادسازی دارایی های منجمد شده افغانستان – به ارزش تقریبی ۹.۵ میلیارد دالر – شد و پیشنهاد داد نشست های منظم میان افغانستان و سازمان همکاری شانگهای برگزار گردد.
چند روز بعد، او در سخنرانی از پیش ضبط شده خود برای هفتاد و ششمین نشست مجمع عمومی سازمان ملل، بار دیگر تأکید کرد که افغانستان بخش جدایی ناپذیر آسیای مرکزی است و از سازمان ملل خواست نقش پررنگ تری در برقراری صلح و ثبات در این کشور ایفا کند. او همچنین پیشنهاد تشکیل یک کمیته دایمی سازمان ملل برای افغانستان را مطرح کرد تا همکاری های بین المللی در این زمینه را بهبود بخشد.
در جولای ۲۰۲۲، ازبکستان به ابتکار میرضیایف میزبان کنفرانس بین‌المللی «افغانستان: امنیت و توسعه اقتصادی» در تاشکند بود که نمایندگانی از بیش از ۲۰ کشور و سازمان بین المللی و نیز هیأتی از حکومت سرپرست افغانستان در آن شرکت کردند.
این اقدامات اتفاقی نبوده، بلکه بازتابی از یک الگوی ثابت در سیاست خارجی ازبکستان از زمان روی کارآمدن میرضیایف در سال ۲۰۱۶ است. تاشکند به طور مکرر از صلح در افغانستان حمایت کرده، نمایندگان افغان را میزبانی نموده و گفتگو با بازیگران منطقه ای و بین المللی برای تثبیت اوضاع افغانستان را تسهیل کرده است.
ازبکستان دلایل متعددی برای علاقه مندی به یک افغانستان باثبات دارد. دولت کنونی تاشکند معتقد است که صلح و ثبات در افغانستان، تضمین کننده امنیت در سراسر منطقه آسیای مرکزی و جنوبی است. از دیدگاه ژئوپولیتیکی، افغانستان مسیر کلیدی ارتباطی به جنوب آسیا برای ازبکستان محسوب می شود. ازبکستان کشوری محصور در خشکی است و یکی از تنها دو کشور جهان است که با هیچ آب آزاد یا دریاچه ای راه ندارد. به همین دلیل، تاشکند از طرح راه آهن ترانس – افغانستان حمایت می کند – پروژه ای بلندپروازانه برای اتصال ازبکستان به بندرهای گوادر و کراچی پاکستان از طریق مزارشریف و کابل.
در فبروری ۲۰۲۱، ازبکستان، افغانستان و پاکستان نقشه راهی برای ساخت خط آهن ۶۰۰ کیلومتری «ترمز – مزارشریف – کابل – پیشاور» امضا کردند. اگرچه قرار بود ساخت این مسیر در سپتامبر ۲۰۲۱ آغاز شود، اما با تحولات سیاسی در افغانستان به تأخیر افتاد. با این حال، حکومت طالبان در دسامبر ۲۰۲۱ رسماً به پروژه پیوست و در سال ۲۰۲۲ مطالعات فنی و اقتصادی در داخل افغانستان آغاز شد. مذاکرات نهایی در میانه های سال ۲۰۲۳ آغاز شد. در صورت تکمیل، این کریدور ظرفیت انتقال سالانه ۲۰ میلیون تُن بار را خواهد داشت.
میرضیایف در سال ۲۰۲۳ به تاجران محلی گفت: «مسیر راه آهن ما از طریق افغانستان، بهترین، ارزان ترین و امن ترین مسیر به جنوب آسیاست.»
علاوه بر این، افغانستان بازار بزرگی برای کالاهای ازبکستانی محسوب می شود. این کشور حدود ۴۳ میلیون نفر جمعیت دارد که تقریباً ۱۰ درصد آن ها ازبک تبار هستند. در دوره اسلام کریم اف، ازبکستان رویکردی محتاطانه در قبال اقوام هم تبار در خارج داشت و هویت ازبکی را در چارچوب مرزهای ملی تعریف می کرد. با این که این سیاست در دوره میرضیایف به طور اساسی تغییر نکرده، اما تاشکند روابط اقتصادی عمیق تری با افغانستان برقرار کرده است.
افغانستان اکنون پنجمین بازار صادراتی بزرگ ازبکستان است. در سال ۲۰۲۳، تجارت دوجانبه به ۸۶۶ میلیون دالر رسید و در اول مارچ امسال، وزیر سرمایه گذاری، صنعت و تجارت ازبکستان، لذیذ قدرت اف، با وزیر تجارت افغانستان نورالدین عزیزی، دیدار کرد تا گام هایی برای افزایش تجارت تا سقف ۳ میلیارد دالر مشخص شود. در حال حاضر، ۵۵۰ شرکت با سرمایه گذاری افغان ها در ازبکستان فعال اند که ۴۴۳ مورد آن‌ها (۸۰ درصد) به طور کامل با سرمایه افغان ها تأسیس شده اند. افغانستان از معدود کشورهایی است که توازن تجاری آن به نفع ازبکستان است.
در حرکتی قابل توجه، ازبکستان در سال ۲۰۲۳ منطقه آزاد تجاری «آیری‌توم» را در مرز با افغانستان افتتاح کرد؛ نخستین منطقه آزاد در آسیای مرکزی. این منطقه به ارزش ۷۰ میلیون دالر توسط جهانگیر آرتیک‌خوجایف – شهردار پیشین تاشکند و بنیان گذار گروه AKFA – ساخته شد و بر پایه اصل «تجارت فراتر از سیاست» فعالیت می کند. این منطقه شامل ۴۰۰ فروشگاه، یک هتل و یک کلینیک است که به افغان ها و تاجیک ها خدمات ارائه می دهد. شهروندان افغان می توانند تا ۱۵ روز بدون ویزا وارد این منطقه شوند. این پروژه برای ۵۰۰۰ نفر شغل ایجاد می کند که ۳۰ درصد آن برای افغان ها اختصاص یافته است.
ازبکستان نه به دنبال یک افغانستان بی‌ثبات است و نه در پی تنش با همسایه جنوبی خود. تعامل با حکومت سرپرست افغانستان، حتی در جریان ساخت پروژه بحث برانگیز «کانال قوش‌تپه»، نشان می دهد که تاشکند همچنان بر حفظ روابط صلح آمیز تأکید دارد.
این تعاملات تنها جنبه اقتصادی ندارد. مانند دیگر کشورهای آسیای مرکزی، ازبکستان از گسترش بنیادگرایی اسلامی نگران است و امیدوار است که روابط دوستانه با طالبان مانع نفوذ گروه های افراطی به داخل کشور شود. هرچند نشانه هایی از احیای دین در جامعه ازبکستان دیده می‌شود، اما حکومت همچنان بر آموزش و اجرای دین کنترل سخت گیرانه دارد. تجربه دهه ها الحاد اجباری در دوران شوروی و سکولاریسم دولتی پس از استقلال، جامعه ای سکولار ایجاد کرده است. در میان نخبگان تحصیل کرده و جوانان، گرایش به سبک زندگی سکولار غالب است و احتمال حمایت گسترده از حاکمیت اسلامی ضعیف می نماید، مگر آن که یک جنبش پوپولیستی آن را تقویت کند.
با وجود این ترجیحات داخلی، تاشکند همچنان در پی برقراری روابط مؤثر و عملی با حکومت طالبان در افغانستان است.
