کشورهای آسیای مرکزی چه اقداماتی می‌توانند انجام دهند تا کانال قوش تپه در افغانستان به یک فاجعه زیست محیطی تبدیل نشود؟
در کنار چالش های دیرینه جمعیتی، اجتماعی – اقتصادی و اقلیمی در آسیای مرکزی، در سال های اخیر یک دغدغه جدید نیز ظهور کرده است: ساخت کانال قوش تپه در افغانستان
این کانال قرار است سالانه تا ۱۰ میلیارد متر مکعب آب از سرچشمه های آمودریا برای آبیاری حدود ۵۰۰ هزار هکتار زمین کشاورزی برداشت کند.
اگرچه کارشناسان تأکید می‌کنند افغانستان حق قانونی بهره برداری از بخشی از منابع آبی را دارد، اما نگرانی اصلی درباره نحوه استفاده از این منابع است: آیا این برداشت به‌صورت منطقی و مؤثر انجام خواهد شد؟ این مسئله در شرایط کم آبی و خشکسالی های فزاینده منطقه اهمیت دوچندان می یابد.
برخی کارشناسان بر ضرورت همکاری به جای تقابل تأکید دارند. به باور آن‌ها، کشورهای همسایه می توانند به افغانستان در طراحی و اجرای یک سامانه آبیاری مدرن کمک کنند؛ اقدامی که هم به نفع خود افغانستان خواهد بود و هم به پایداری منابع آبی در منطقه کمک خواهد کرد.
در حال حاضر، ساخت کانال اصلی بدون طراحی شبکه آبیاری داخلی ادامه دارد؛ موضوعی که برخی را به این پرسش وا می دارد: آیا هدف اصلی صرفا برداشت آب است نه استفاده کارآمد از آن؟
در گذشته نیز کشورهایی مانند ترکمنستان در ساخت کانال قره قوم اشتباهات مشابهی مرتکب شدند. کانال قوش تپه تا حدی همان مسیر را دنبال می کند، اما این بار فرصت آن وجود دارد که از تکرار خطاها جلوگیری شود.
تجربه کشورهای آسیای مرکزی نشان می دهد که موفق ترین پروژه ها آن هایی هستند که به صورت جامع اجرا شده اند: همزمان با ساخت کانال اصلی، زیرساخت های آبیاری، آماده سازی زمین، چرخش زراعی و اقدامات ضدنفوذ و فناوری های صرفه جویانه نیز لحاظ شده اند.
کشورهای منطقه تجربه و تخصص لازم برای ارائه این کمک ها به افغانستان را دارند. نشانه ای از این همکاری، افزایش تعاملات فنی میان تاشکند و کابل در سال ۲۰۲۵ است. در مارچ، وزیر خارجه ازبکستان، بختیار سعیدوف، از آمادگی کشورش برای کمک فنی به پروژه کانال قوش تپه خبر داد.
این همکاری در چارچوب کمیسیون مشترک ازبکستان – افغانستان که در اواخر ۲۰۲۴ تشکیل شد و اوایل ۲۰۲۵ بار دیگر تشکیل جلسه داد، پیگیری شد.
نکته مهم دیگر، نوع محصولات کشاورزی است که قرار است در این زمین ها کشت شوند. کارشناسان بر این باورند که بسیاری از این محصولات را می توان از طریق واردات از کشورهای همسایه تأمین کرد، که این موضوع فشار بر منابع آبی را کاهش می‌دهد و امنیت غذایی افغانستان را نیز تقویت می‌کند.
در بهار ۲۰۲۵، ازبکستان کمک های بشردوستانه ای از جمله ۲۰۰ تن آذوقه شامل آرد، روغن، شکر، حبوبات و … به ولایت بلخ ارسال کرد. کمک های مشابهی در عید قربان نیز ارائه شد. قزاقستان نیز برای صادرات گندم و سبزیجات به افغانستان با قیمت های ترجیحی اعلام آمادگی کرده است. اما کارشناسان معتقدند که تنها با راهکارهای کشاورزی نمی توان به پایداری دست یافت.
راه‌حل واقعی، تحول سیستماتیک اقتصاد منطقه با هدف کاهش مصرف آب است. برای این منظور، منابع آبی، انرژی و مواد خام حوضه آرال باید به‌صورت یکپارچه مدیریت شوند. تنها پس از تأمین نیازهای داخلی می‌توان به صادرات منابع اضافی اندیشید.
ایجاد یک کنسرسیوم منطقه ای آب و انرژی می تواند ابزار کلیدی این تحول باشد. در چارچوب آن، ساخت نیروگاه های گازی می تواند وابستگی کشورها به منابع آبی را کاهش دهد.
اجرای این برنامه ها می تواند تحت نظارت «بنیاد بین‌المللی نجات آرال» (IFAS) صورت گیرد. برای این کار، باید اختیارات این نهاد گسترش یابد، همکاری کشورهای عضو فعال تر شود و افغانستان نیز به عنوان عضو جدید به این نهاد بپیوند
مطلبی از نشریه پودروبونو ازبکستان
