دفتر بین‌المللی کنترل مواد مخدر (INCB) در گزارشی که به تاریخ ۹ مارچ ۲۰۲۳ به نشر رسانده، وضع کشت و تولید تریاک در سال ۲۰۲۲ در افغانستان را خیلی وخیم دانسته و تذکر داده است که با وجود فرمان منع کشت تریاک از سوی رهبر طالبان در سال ۲۰۲۲ حاصل آن ۳۲ درصد زیادتر از سال قبلی شده است. بدین صورت در ۲۳۳ هزار هکتار زمین، کوکنار کشت شده است.
در تازه‌ترین گزارش که دفتر مبارزه با مواد مخدر و جرایم سازمان ملل متحد (UNODC) در نوامبر ۲۰۲۲ نشر کرده، آمده که کشت تریاک از زمان حاکمیت دوباره طالبان در سال ۲۰۲۲ بیش از ۳۰ درصد افزایش یافته و در‌آمد حاصل از آن سه چند شده است. بنا‌برآن، در‌آمد زارعان از فروش تریاک از ۴۲۵ میلیون دالر به ۱٫۴ میلیارد دالر یعنی سه برابر افزایش یافته است. طبق این گزارش، افغانستان با تولید ۸۰ تا ۹۰ درصد تولید تریاک در سطح جهان تقریباً انحصار تولید جهانی تریاک و هرویین را در اختیار دارد.
در فرمان سال گذشته رهبر طالبان که کشت و تولید تریاک را منع کرده بود، از کشت و تولید چرس یا حشیش تذکر نیامده، اما اخیراً کشت بنگ یا چرس را مطلقا ممنوع اعلام کرده است.
دولت پیشین افغانستان کشت و مصرف ماده مخدر بنگ یا چرس را غیرقانونی اعلام کرده بود، اما در آخر جمهوریت به‌صورت وسیع کشت می‌شد و حالا نسبت به آن زمان زیادتر شده است. امروز افغانستان با تولید ۱۰ درصد چرس جهان، سومین تولیدکننده این ماده اعتیادآور است.
مالیات از تولیدات و صادرات هرویین و چرس همیشه یک منبع بزرگ عاید دهشت‌افکنان بوده و از این رو عامل بی‌ثباتی نیز است. در ادامه، به‌طور فشرده به تاریخچه کشت کوکنار در افغانستان و نتایج ناگوار آن اشاره می‌کنیم.
افغانستان سال‌ها در تولید مواد مخدر مقام اول را در جهان داشته است. مطابق آمار و ارقام دفتر ملل متحد در امور جرایم و مواد مخدر، افغانستان اولین‌بار در سال ۱۹۹۲ میلادی بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک شناخته شد و بعد از آن، در سال ۱۹۹۹ با تولید چهار هزار ۵۶۵ تُن تریاک در سطح جهان ریکارد بی‌سابقه تعیین کرد. در سال ۲۰۰۰ میلادی، تولید تریاک کاهش یافت، ولی از آن به بعد همواره افغانستان منبع اصلی تولید تریاک بوده است.
در سال ۲۰۰۷ میلادی مقدار تولید تریاک به هشت هزار و ۲۰۰ تُن بالغ گردید. آن رقم، بی‌سابقه بود، ولی بعداً تولید آن اندک کاسته شد. با آن هم کشور ما با تولید بیش از ۷۰ درصد مواد مخدر تمام جهان در سال‌های اخیر در صدر قرار داشته است.
افغانستان در سال ۲۰۱۴ مقدار شش هزار و ۴۰۰ تُن تریاک تولید کرد و در سال ۲۰۱۵ این رقم کاهش یافت، اما بازهم کشور ما در رتبه بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک باقی ماند و هنوز منبع ۷۰ درصد مواد مخدر جهان است.
در گذشته‌ها در طول تاریخ خویش افغانستان هیچ‌گاه کشور صادرکننده مواد مخدر نبوده، بلکه مقدار تولید کوکنار محدود بود و تنها مصرف داخلی داشت. بیشتر مصرف‌کننده‌گان از آن چون داروی آرام‌بخش کار می‌گرفتند و به مریضان سینه و سرفه تجویز می‌شد. اصول‌نامه منع تجارت، کشت، خرید، فروش، تولید و استعمال تریاک در ماه اسد سال ۱۳۳۵ هجری شمسی نافذ شد. در آن سال‌ها، تعداد معتادان بسیار اندک بود.
قبل از دهه ۱۹۸۰ میلادی میزان تولید تریاک کشور به ۲۰۰ تن می‌رسید که به مقایسه سال ۲۰۱۴ (شش هزار و ۴۰۰ تن) بسیار کمتر بود. این رقم طوری که در بالا ذکر شد، در سال ۱۹۹۹، زمان حاکمیت رژیم طالبان، به چهار هزار و ۶۰۰ تن رسیده بود و در سال ۲۰۰۷ به رقم بی‌سابقه هشت هزار و ۲۰۰ تن رسید. تولید مواد مخدر در افغانستان از زمان شروع جنگ‌ها رو به افزایش گذاشته است؛ یعنی ناآرامی و جنگ، عدم امنیت، آمدن گروه‌ها و باندهای منطقه‌ای و بین‌المللی مافیایی، خرید و فروش و قاچاق مواد مخدر و فقر سبب شده که امروز افغانستان بزرگ‌ترین تولیدکننده تریاک در جهان باشد. قابل ذکر است که قبل از ترویج کشت خشخاش در افغانستان، بیشترین مقدار تریاک در کشورهای جنوب‌شرق آسیا یعنی میانمار، تایلند و لاووس تولید می‌شد که معروف به مثلث طلایی بود. بعدها تولید تریاک به افغانستان، پاکستان و ایران انتقال یافت و افغانستان منبع اصلی تولید مواد مخدر شد. تولید تریاک در افغانستان در برابر آنچه در دو کشور دیگر (ایران و پاکستان) تولید می‌شود، هیچ قابل مقایسه نیست.
تولید پاکستان بسیار کم است و ایران بیشتر به‌عنوان مسیر قاچاق و ترانزیت مواد مخدر شهرت یافته است تا محل کشت و تولید آن. دومین تولیدکننده تریاک، کشور میانمار است که در سال ۲۰۱۴ میلادی ۸۴۰ تُن تریاک تولید کرده بود.
مقدار پولی که از مدرک فروش هیرویین به افغانستان می‌آید، گفته می‌شود که حدود چهار میلیارد دالر در سال است که در مقایسه به ارزش آن در بازار جهانی (۷۰ میلیارد دالر) بسیار ناچیز است. دهقانان افغانستان که بار اصلی کشت و تولید را بر دوش می‌کشند، کمتر از یک میلیارد دالر به دست می‌آورند. سه میلیارد دالر از آن مبلغ، به جیب قاچاق‌بران و تروریستان می‌ریزد. در این زنجیره منافع، قوماندانان و متنفذان محلی نیز سهیم‌اند.
بر‌اساس گزارش سازمان خوراکه و زراعت ملل متحد (فائو)، تقریباً ۳۰ درصد دهقانان مشغول کشت کوکنارند، ولی تنها حدود هفت درصد زمین آبی کشور به این بخش اختصاص یافته است. بر‌اساس یک حساب سرانگشتی، می‌توان حدس زد که عاید یک زارع متوسط کوکنار، حدود دو هزار و ۵۰۰ دالر امریکایی در سال است. طبق آمار فائو، هر دهقان افغان به‌طور متوسط نفقه ۱۱ تن را بر‌عهده دارد و گفته می‌شود که حدود چهار میلیون تن از منبع کشت کوکنار امرار معاش می‌کنند. وضعیت اقتصادی دهقانانی که مشغول کشت کوکنارند، ناگوار گزارش می‌شود و تعداد زیاد آنان از قاچاق‌بران و تروریستانی که زنجیره تولید و قاچاق مواد مخدر را مدیریت می‌کنند، قرضدارند. آنان مجبور می‌شوند برای تهیه ابزار و مواد زراعتی و نیز دوام معیشت قرض بگیرند.
سوال مهم این است که چگونه افغانستان در چند دهه اخیر به منبع اصلی تولید کوکنار بدل شده است؟ طوری که در بالا تذکر یافت، تریاک در نتیجه جنگ، ناامنی و تروریسم به این سرزمین آمده است. نبود حکومت مردمی و مسوول، نبود اراده بین‌المللی در کنترل مواد مخدر و شبکه‌های تروریستی و قاچاق به دوام و گسترش این وضعیت کمک کرده است. در اینجا به تعدادی از عوامل این وضعیت اشاره می‌شود:
اول) آغاز ناامنی در اواسط دهه ۱۹۸۰ میلادی و خروج بعضی از ساحات کشور از کنترل دولت، در افزایش تولید تریاک نقش داشت. در زمان جمهوری اسلامی، هلمند ناامن‌ترین ولایت بود که از نظر مساحت بزرگ‌ترین ولایت کشور است و بر‌اساس آمار و ارقام دفتر ملل متحد در امور جرایم و مواد مخدر حدود نصف تولیدات تریاک در این ولایت تولید می‌شود. دولت افغانستان در آن زمان محض در شهر لشکر‌گاه، مرکز ولایت تولید هلمند، حاکمیت داشت، در حالی که باقی ساحات تحت سلطه و نفوذ طالبان بود. باید یادآور شد که سه ولایت جنوبی یعنی هلمند، قندهار و فراه حدود سه چهارم کل تریاک ( چهار هزار و ۷۰۰ تُن) را تولید می‌کنند. ولایت ننگرهار را هم به آن اضافه کنیم. این چهار ولایت به مقدار پنج هزار و ۴۰۰ تُن تریاک تولید دارند که تقریباً ۸۵ درصد تولید کل کشور است. حدود ۱۵ درصد تریاک در سایر ولایات تولید می‌شود. در واقع تولید تریاک با ناامنی رابطه مستقیم دارد.
دوم) تولید و قاچاق مواد مخدر منبع مهم عایداتی برای تروریستان و افراطی‌های منطقه‌ای شمرده می‌شود. کشت مواد مخدر و تروریسم دو پدیده ویرانگر‌ند که در کنار هم‌دیگر رشد می‌کنند. تولید‌کننده‌گان تریاک ۱۰ درصد عواید خود را به دهشت‌افکنان مالیه می‌پردازند و تندروان از آنان در مقابل مزاحمت‌های رسمی و غیررسمی در کشت کوکنار، حمایت می‌کنند. امنیت ساحات کشت و راه‌های وسایط نقلیه‌شان را بر دوش می‌گیرند. عایدات حاصل از تجارت مواد مخدر، عنصر مهم جنگ نیابتی محسوب می‌شود که توسط کشور همسایه برضد ملت افغانستان به راه انداخته شده است.
سوم) عوامل فوق‌الذکر زمینه حضور و تجارت را برای باندهای مافیایی منطقه و جهان در عرصه مواد مخدر افغانستان مساعد ساخته است. باندهای متذکره مواد مخدر را به بازارهای منطقه و جهان انتقال می‌دهند. این کار بعضاً با همکاری مقام‌های رسمی کشورهای منطقه صورت می‌گیرد و آن مقام‌ها مبالغ گزاف از این راه دریافت می‌کنند. این فعالیت‌ها و تجارت غیرقانونی در جهان، خود مبارزه علیه مواد مخدر را در بعضی موارد به چالش کشیده و زیر سوال قرار داده است.
چهارم) در زمان جمهوریت کشت، تولید و قاچاق مواد مخدر منبع عایداتی بزرگی را برای فسادپیشه‌گان مساعد ساخته بود. جمهوری اسلامی افغانستان در مبارزه با تولید و قاچاق مواد مخدر موفقیت نداشت و به رغم ایجاد نهادهای مختلف مانند سارنوالی اختصاصی مبارزه با مواد مخدر، محکمه اختصاصی مبارزه با مواد مخدر، وزارت مبارزه با مواد مخدر و معینیت وزارت داخله در امور مبارزه مواد مخدر، دستاورد ناچیزی داشت و در واقع با گذشت زمان بازار کشت و قاچاق مواد مخدر در کشور رونق بیشتر می‌گرفت.
پنجم) در زمان جمهوریت مبالغ بسیاری از منبع کمک‌های جهانی به برنامه‌های مبارزه با مواد مخدر اختصاص می‌یافت، اما این برنامه‌ها به نتیجه مطلوب نایل نمی‌شد.
زمانی که جامعه بین‌المللی بعد از حادثه ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۱ میلادی در افغانستان حضور نظامی و سیاسی یافت، در آغاز مبارزه علیه تروریسم و افراط‌گرایی، مناطق و حوزه‌های مختلف افغانستان جهت انسجام و هماهنگی موثر به زون‌ها و بخش‌ها تقسیم شد و مدیریت هر بخش نظر به امکانات مربوطه به کشورهای مختلف شامل ایتلاف بین‌المللی واگذار گردید. چنان‌چه مسوولیت بخش‌های ناآرام شرق کشور را امریکا بر دوش گرفت، قسمت‌های ناامن جنوب مانند قندهار را کانادا، ولایت ارزگان به هالند و ولایت هلمند به انگلستان واگذار شد. همچنان مسوولیت ولایات شمال به آلمان و ولایات شمال‌غرب به ایتالیا سپرده شد.
به همین ترتیب وظایف عمده دفاعی و امنیتی نیز بین کشورهای ایتلاف تقسیم شد. در داخل ساختار نظام، ایجاد و تقویت اردوی ملی را ایالات متحده امریکا بر دوش گرفت. پولیس ملی به آلمان و اتحادیه اروپا، تقویت امور عدلی و قضایی به ایتالیا، خلع سلاح و جمع‌آوری اسلحه به جاپان و ماموریت رسیده‌گی به معضل مواد مخدر عمدتاً به انگلستان واگذار شد. بریتانیا نیروهای قابل توجه نظامی نیز به افغانستان اعزام داشته و در اوج حضور نظامی‌اش، حدود ۱۰ هزار عسکر در افغانستان مستقر کرده بود. عساکر آن کشور از سال ۲۰۰۱ تا جولای ۲۰۱۴ به تعداد ۴۰۴ تن کشته نیز دادند. اما به رغم این حضور فزیکی وسیع و طرح برنامه‌ها و تحمل تلفات، با گذشت زمان وضعیت امنیت و نیز کشت و قاچاق مواد مخدر بیشتر شد. تعداد مصرف‌کننده‌گان مواد مخدر در داخل افغانستان نیز افزایش یافت و جوانان و خانواده‌های بسیار آلوده و غرق در اعتیاد شدند. در کل می‌توان گفت که دولت افغانستان و متحدان بین‌المللی‌اش، در کنترل مواد مخدر موفق نبودند. اکنون طالبان نیز با وجود تبلیغات مبنی بر منع کشت تریاک، در عمل از تجارت مواد مخدر بهره می‌گیرند و انتظار نمی‌رود که به‌آسانی افغانستان بتواند از شر این مواد رهایی یابد.
